Μπλεζ Πασκάλ - Τι είναι ένας άνθρωπος μέσα στο άπειρο;

Από μια μαθηματική οντότητα, όπως στις νεανικές σπουδές, το άπειρο γίνεται στον Πασκάλ το κλειδί για να συλλογιστεί ποια είναι η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν. Στριμωγμένη ανάμεσα στο άπειρο μεγαλείο των κοσμικών χώρων και την άπειρη μικρότητα των ζωντανών οργανισμών, η ανθρώπινη ψυχή αιωρείται ανάμεσα στο τίποτα και το όλον, ανάμεσα στη φιλοδοξία να φτάσει στο άπειρο και τους περιορισμούς της φύσης της. "Δυσαναλογία του ανθρώπου - [Να πού οδηγούν οι φυσικές γνώσεις. Αν δεν είναι αληθινές δεν υπάρχει αλήθεια στον άνθρωπο- αν είναι αληθινές εκείνος βρίσκει σε αυτές ένα μεγάλο κίνητρο ταπείνωσης, αναγκασμένος να σκύψει το κεφάλι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Αλλά επειδή δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να τις πιστεύει, θα ήθελα πριν μπει σε πιο βαθιές έρευνες της φύσης να την αναλογιστεί για μια φορά, σοβαρά και με ηρεμία, να κοιτάξει μέσα του και να γνωρίσει ποια αναλογία υπάρχει...] Ο άνθρωπος αναλογίζεται επομένως ολόκληρη τη φύση στην υψηλή και πλήρη μεγαλοπρέπειά της, απομακρύνει τη ματιά του από τα ασήμαντα αντικείμενα που τον περιβάλλουν. Αναλογίζεται εκείνο το εκτυφλωτικό φως, που μοιάζει με μια αιώνια λαμπάδα η οποία φωτίζει το σύμπαν, η Γη τού φαίνεται σαν μια τελεία σε σύγκριση με τον τεράστιο κύκλο που διαγράφει αυτό το άστρο και εντυπωσιάζεται καθώς σκέφτεται ότι ακόμα και αυτός ο τεράστιος κύκλος, δεν είναι παρά μια απειροελάχιστη τελεία σε σύγκριση με εκείνον που διαγράφουν τα άστρα στον ουρανό. Αλλά αν η όρασή μας σταματά εδώ, η φαντασία μας πηγαίνει πιο πέρα- πρώτα θα βαρεθεί εκείνη να φαντάζεται παρά η φύση να δίνει. Όλος αυτός ο ορατός κόσμος δεν είναι παρά ένα αδιόρατο σημείο στο πλατύ στήθος της φύσης. Καμία ιδέα δεν το πλησιάζει. Έχουμε αναπτύξει τις έννοιες μας πέρα από τους χώρους που μπορούμε να φανταστούμε: δεν γεννάμε παρά άτομα σε σύγκριση με την πραγματικότητα των πραγμάτων. Είναι μια σφαίρα το κέντρο της οποίας είναι παντού, και η περιφέρειά της πουθενά. Επιπλέον, το μεγαλύτερο αισθητό χαρακτηριστικό της παντοδυναμίας του θεού, είναι όχι η φαντασία μας χάνεται μέσα σε αυτή τη σκέψη. Ο άνθρωπος, έχοντας στραφεί στον εαυτό του, σκέφτεται αυτό που είναι εκείνος σε σύγκριση με αυτό που υπάρχει-θεωρεί ότι είναι χαμένος σε αυτή την απόμερη γωνιά της φύσης- και από αυτή τη μικρή φυλακή στην οποία βρίσκεται -έτσι αποκαλώ το σύμπαν- μαθαίνει να εκτιμά τη γη, τα βασίλεια, τις πόλεις και τον ίδιο του τον εαυτό στη σωστή τους αξία. Τι είναι ένας άνθρωπος μέσα στο άπειρο; Αλλά για να γνωρίσει ένα άλλο θαύμα εξίσου μεγαλειώδες, ψάχνει σε αυτό που ξέρει τα πιο μικρά πράγματα. Ένα άκαρι του προσφέρει μέσα στη μικρότητα του σώματός του μέρη ασύγκριτα πιο μικρά, πόδια με αρθρώσεις, φλέβες μέσα σε αυτά τα πόδια, αίμα μέσα σε αυτές τις φλέβες, διαθέσεις μέσα σε αυτό το αίμα, σταγόνες μέσα σε αυτή τη διάθεση, ατμούς μέσα σε αυτές τις σταγόνες.

Αντικλείδι, Μπλεζ Πασκάλ - Ο άνθρωπος και το άπειρο

Από μια μαθηματική οντότητα, όπως στις νεανικές σπουδές, το άπειρο γίνεται στον Πασκάλ το κλειδί για να συλλογιστεί ποια είναι η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν. Στριμωγμένη ανάμεσα στο άπειρο μεγαλείο των κοσμικών χώρων και την άπειρη μικρότητα των ζωντανών οργανισμών, η ανθρώπινη ψυχή αιωρείται ανάμεσα στο τίποτα και το όλον, ανάμεσα στη φιλοδοξία να φτάσει στο άπειρο και τους περιορισμούς της φύσης της. "Δυσαναλογία του ανθρώπου - [Να πού οδηγούν οι φυσικές γνώσεις. Αν δεν είναι αληθινές δεν υπάρχει αλήθεια στον άνθρωπο- αν είναι αληθινές εκείνος βρίσκει σε αυτές ένα μεγάλο κίνητρο ταπείνωσης, αναγκασμένος να σκύψει το κεφάλι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Αλλά επειδή δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να τις πιστεύει, θα ήθελα πριν μπει σε πιο βαθιές έρευνες της φύσης να την αναλογιστεί για μια φορά, σοβαρά και με ηρεμία, να κοιτάξει μέσα του και να γνωρίσει ποια αναλογία υπάρχει...] Ο άνθρωπος αναλογίζεται επομένως ολόκληρη τη φύση στην υψηλή και πλήρη μεγαλοπρέπειά της, απομακρύνει τη ματιά του από τα ασήμαντα αντικείμενα που τον περιβάλλουν. Αναλογίζεται εκείνο το εκτυφλωτικό φως, που μοιάζει με μια αιώνια λαμπάδα η οποία φωτίζει το σύμπαν, η Γη τού φαίνεται σαν μια τελεία σε σύγκριση με τον τεράστιο κύκλο που διαγράφει αυτό το άστρο και εντυπωσιάζεται καθώς σκέφτεται ότι ακόμα και αυτός ο τεράστιος κύκλος, δεν είναι παρά μια απειροελάχιστη τελεία σε σύγκριση με εκείνον που διαγράφουν τα άστρα στον ουρανό. Αλλά αν η όρασή μας σταματά εδώ, η φαντασία μας πηγαίνει πιο πέρα- πρώτα θα βαρεθεί εκείνη να φαντάζεται παρά η φύση να δίνει. Όλος αυτός ο ορατός κόσμος δεν είναι παρά ένα αδιόρατο σημείο στο πλατύ στήθος της φύσης. Καμία ιδέα δεν το πλησιάζει. Έχουμε αναπτύξει τις έννοιες μας πέρα από τους χώρους που μπορούμε να φανταστούμε: δεν γεννάμε παρά άτομα σε σύγκριση με την πραγματικότητα των πραγμάτων. Είναι μια σφαίρα το κέντρο της οποίας είναι παντού, και η περιφέρειά της πουθενά. Επιπλέον, το μεγαλύτερο αισθητό χαρακτηριστικό της παντοδυναμίας του θεού, είναι όχι η φαντασία μας χάνεται μέσα σε αυτή τη σκέψη. Ο άνθρωπος, έχοντας στραφεί στον εαυτό του, σκέφτεται αυτό που είναι εκείνος σε σύγκριση με αυτό που υπάρχει-θεωρεί ότι είναι χαμένος σε αυτή την απόμερη γωνιά της φύσης- και από αυτή τη μικρή φυλακή στην οποία βρίσκεται -έτσι αποκαλώ το σύμπαν- μαθαίνει να εκτιμά τη γη, τα βασίλεια, τις πόλεις και τον ίδιο του τον εαυτό στη σωστή τους αξία. Τι είναι ένας άνθρωπος μέσα στο άπειρο; Αλλά για να γνωρίσει ένα άλλο θαύμα εξίσου μεγαλειώδες, ψάχνει σε αυτό που ξέρει τα πιο μικρά πράγματα. Ένα άκαρι του προσφέρει μέσα στη μικρότητα του σώματός του μέρη ασύγκριτα πιο μικρά, πόδια με αρθρώσεις, φλέβες μέσα σε αυτά τα πόδια, αίμα μέσα σε αυτές τις φλέβες, διαθέσεις μέσα σε αυτό το αίμα, σταγόνες μέσα σε αυτή τη διάθεση, ατμούς μέσα σε αυτές τις σταγόνες.

Αντικλείδι, Μπλεζ Πασκάλ - Ο άνθρωπος και το άπειρο

Πράγματι, τι είναι κατά βάθος ο κόσμος μέσα στη φύση; Ένα τίποτα σε σχέση με το άπειρο, τα πάντα σε σχέση με το τίποτα, ένα ενδιάμεσο ανάμεσα στο τίποτα και το όλον.
Απείρως μακριά από την κατανόηση των άκρων, το τέλος και η αρχή των πραγμάτων είναι για εκείνον κρυμμένα μέσα σε ένα αδιαπέραστο μυστικό· αυτός είναι το ίδιο ανίκανος να δει το τίποτα από το οποίο προέρχεται, όσο και το άπειρο που τον έχει καταπιεί.

Μπορεί να κάνει, λοιπόν, παρά να εντοπίσει [κάποια] ομοιότητα με αυτό που υπάρχει ανάμεσα στα πράγματα, ενώ έχει χάσει την ελπίδα του για πάντα ότι θα μπορέσει να γνωρίσει την αρχή τους και το τέλος τους; Όλα τα πράγματα προέρχονται από το τίποτα και οδηγούνται στο άπειρο. Ποιος θα ακολουθήσει αυτή την εκπληκτική διαδρομή;

Ο δημιουργός αυτών των θαυμάτων το καταλαβαίνει: Κανείς άλλος δεν μπορεί να το κάνει. Επειδή δεν έχουν αναλογιστεί αυτά τα άπειρα, οι άνθρωποι ρίχνονται με τρόπο ριψοκίνδυνο στην έρευνα της φύσης, λες και έχουν με αυτήν κάποια αναλογία. Είναι παράξενο το πώς θέλουμε να κατανοήσουμε τις αρχές των πραγμάτων, και από εκεί να φτάσουμε να γνωρίσουμε τα πάντα με μια άπειρη έπαρση, όση είναι και το αντικείμενό τους επειδή, αναμφίβολα, δεν μπορούμε να καταστρώσουμε αυτό το σχέδιο χωρίς μια έπαρση ή μια άπειρη ικανότητα παρόμοια με εκείνη της φύσης.

Όταν έχουμε γνώση κατανοούμε πώς η φύση, έχοντας αποτυπώσει την εικόνα της και εκείνη του δημιουργού της σε όλα τα πράγματα, αυτά αποτελούνται σχεδόν όλα από τη διπλή της άπειρη υπόσταση. Έτσι, βλέπουμε ότι όλες οι επιστήμες είναι άπειρες κατ’ επέκταση των ερευνών τους: Ποιος αμφιβάλλει ότι η γεωμετρία, για παράδειγμα, έχει ένα άπειρο άπειρων προτάσεων να παρουσιάσει; Αυτές είναι επίσης άπειρες στην πολλαπλότητα και τη λεπτότητα των αρχών τους: Ποιος δεν βλέπει ότι εκείνες που προτείνονται τελευταίες δεν βασίζονται όταν εαυτό τους και ότι προϋποθέτουν άλλες, οι οποίες, έχοντας με τη σειρά τους άλλες στις οποίες στηρίζονται, και δεν αποδέχονται μία τελευταία;

Αλλά κάνουμε για τις αρχές που μοιάζουν τελευταίες στη λογική, αυτό που κάνουμε για τα υλικά πράγματα, όπου ονομάζουμε αόρατο σημείο εκείνο πέρα από το οποίο οι αισθήσεις μας δεν αντιλαμβάνονται πια τίποτα, μολονότι από τη φύση του διαιρείται ως το άπειρο. Από αυτά τα δύο άπειρα των επιστημών, εκείνο του μεγάλου μεγέθους είναι πολύ πιο αισθητό, γι’ αυτόν τον λόγο κάποιοι έχουν ισχυριστεί ότι γνωρίζουν τα πάντα, «θα μιλήσω για τα πάντα», έλεγε ο Δημόκριτος.

Αλλά το απείρως μικρό είναι πολύ λιγότερο ορατό. Οι φιλόσοφοι της προτίμησης έχουν ισχυριστεί ότι έφτασαν εκεί, ωστόσο απέτυχαν όλοι. Αυτό έχει δημιουργήσει τίτλους πολύ συνηθισμένους -Περί των αρχών των πραγμάτων, Περί των αρχών της φιλοσοφίας- και άλλους παρόμοιους, εξίσου φανταχτερούς, αν και λιγότερο επιδεικτικούς από τον παρακάτω που τυφλώνει τα μάτια: Περί κάθε γνωστού πράγματος.

Πιστεύουμε ότι είμαστε πολύ πιο ικανοί να φτάσουμε στο κέντρο των πραγμάτων παρά να αγκαλιάσουμε την περιφέρειά τους· η ορατή επέκταση του κόσμου υπερβαίνει την όρασή μας, αλλά επειδή προσπερνάμε τα μικρά πράγματα, θεωρούμε ότι είμαστε ικανοί να τα κατέχουμε. Και εντούτοις δεν χρειάζεται μικρότερη ικανότητα για να φτάσουμε στο τίποτα απ’ όση χρειάζεται για να φτάσουμε στο όλον είναι απαραίτητο αυτή να είναι άπειρη και στη μία και στην άλλη περίπτωση, και πιστεύω ότι όποιος έχει καταλάβει τις τελευταίες αρχές των πραγμάτων θα μπορούσε επίσης να φτάσει να γνωρίσει το άπειρο.

Το ένα εξαρτάται από το άλλο, και στο άλλο οδηγεί. Τα άκρα αγγίζονται και ξαναβρίσκονται στον θεό, και μόνο σε Αυτόν. Ας αναγνωρίσουμε, επομένως, τα όριά μας· είμαστε κάτι και δεν είμαστε τα πάντα· αυτό που είμαστε μας στερεί τη γνώση των πρώτων αρχών, που γεννιούνται από το τίποτα- και το λίγο που είμαστε μας εμποδίζει να δούμε το άπειρο.

***

Μπλεζ Πασκάλ - Σκέψεις, 72, Λεόν Μηρουνσβίγκ . Grande Antologia Filosofica, επίβλεψη Michele Fenterico Sciacca, Marzorati, Milano -1964 Ο Μπλεζ Πασκάλ (Blaise Pascal, 19 Ιουνίου 1623 - 19 Αυγούστου 1662) ήταν Γάλλος μαθηματικός, φυσικός, συγγραφέας και φιλόσοφος.

Πλήρες άρθρο