Το καταστροφικό αποτύπωμα του είδους μας πάνω στη Γη

Σπύρος Μανουσέλης

Γιατί στις μέρες μας έχουν αυξηθεί οι μελέτες που προεικονίζουν το, ενδεχομένως, μη αντιστρεπτό πέρασμα του «συστήματος Γη» από την τελευταία και πλουσιότατη γεωλογική εποχή, την Ολόκαινο, στη σαφώς φτωχότερη και πιο καταστροφική Ανθρωπόκαινο γεωλογική εποχή; Πρόκειται μόνο για σκοτεινή πολιτική προπαγάνδα;

Ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens), χάρη στις ιδιαίτερες νοητικές και κοινωνικές-πολιτισμικές του ικανότητες κατάφερε να αναδειχθεί τα τελευταία 11 χιλιάδες χρόνια σε ηγεμονικό βιολογικό είδος που είναι σε θέση όχι απλώς να εκμεταλλεύεται λυσσαλέα αλλά να αλλάζει, προς ίδιον όφελος, τον πλανήτη που τον φιλοξενεί. Και όλοι ανεξαιρέτως οι ειδικοί συμφωνούν για την καταστροφική επιρροή που ασκεί, τουλάχιστον τους δύο τελευταίους αιώνες, το είδος μας στο γήινο περιβάλλον.

Πρόκειται για τη θεωρία της «Ανθρωπόκαινου Εποχής» που αποτελεί ένα ισχυρότατο επιστημονικό εργαλείο κατανόησης και εξήγησης. Αντίθετα, όπως θα δούμε, η «Ανθρωπόκαινος μόδα», δηλαδή το να αναζητάμε αποκλειστικά βιο-γεωλογικές εξηγήσεις για όλα σχεδόν τα κοινωνικά μας προβλήματα, μπορεί κάλλιστα να λειτουργεί παραπλανητικά.

Και στην περίπτωση αυτή, θα πρέπει να μιλάμε όχι για την τεκμηριωμένη επιστημονικά θεωρία, αλλά για «Ανθρωπόκαινο προπαγάνδα»: το πιο πρόσφατο πολιτικό ιδεολόγημα για να αποδεχτούμε τον δήθεν μοιραίο χαρακτήρα των επικείμενων οικολογικών και κοινωνικών καταστροφών.

Η πλανητική κρίση: ανθρωπογενής και καπιταλιστικογενής

Η ηλικία της Γης υπολογίζεται σε περίπου 4.570 εκατομμύρια χρόνια. Σε αυτό το μακρύ χρονικό διάστημα, το γήινο περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς και μαζί με αυτό και οι έμβιοι κάτοικοί του. Η συνεχής εξέλιξη του πλανήτη Γη και των μορφών ζωής που φιλοξενεί κάθε εποχή, αποτυπώνεται στη διαδοχή των μεγάλων γεωλογικών εποχών. Το βέβαιο είναι ότι υπήρξε ανέκαθεν στενότατη εξάρτηση και συνεξέλιξη κάθε μορφής ζωής με τα άλλα μη έμβια αλλά δομικά συστατικά της βιόσφαιρας, δηλαδή με το γεωλογικό περιβάλλον και το πλανητικό κλίμα.

Ενα παράδειγμα της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης της ζωής από το πλανητικό «σκηνικό» και ειδικότερα από το κλίμα είναι τα γιγάντια μαμούθ, που, ενώ κυριαρχούσαν πάνω στη Γη μέχρι το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, πριν από 11.700 χρόνια, δεν κατάφεραν να επιβιώσουν μετά από την κλιματική αλλαγή που οδήγησε στο λιώσιμο των πάγων. Ωστόσο, η εξάρτηση και η συνεξέλιξη της ζωής με το κλίμα-περιβάλλον μπορεί κάλλιστα να είναι πολύ ταχύτερη και ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πεταλούδα Biston betularia, η οποία ζει στην Αγγλία και τη Σκοτία.

Πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση το χρώμα των πτερύγων της ήταν κυρίως λευκό, ενώ μετά τη βιομηχανική μόλυνση του περιβάλλοντος το χρώμα τους έγινε μαύρο, ως αποτέλεσμα της προσαρμογής της πεταλούδας στην αλλαγή του περιβάλλοντος του Μάντσεστερ όπου ζούσε.

Στην εξελικτική ιστορία της ζωής υπάρχουν, εντούτοις, αρκετά παραδείγματα πολύ δραστικότερων προσαρμογών στις αλλαγές τις βιόσφαιρας, π.χ. η παραγωγή οξυγόνου, μέσω φωτοσύνθεσης, από τους φυτικούς οργανισμούς οδήγησε σε δραματικές εξελικτικές αλλαγές στην ανατομία όσο και στη φυσιολογία των χερσαίων οργανισμών. Η βιολογική προσαρμογή και ενσωμάτωση των ριζικών οικολογικών αλλαγών που επέφερε η απελευθέρωση στην ατμόσφαιρα του οξυγόνου από τα φυτά, αποτελεί την καλύτερη απόδειξη της εγγενούς ικανότητας της ζωής όχι μόνο να προσαρμόζεται αλλά και να αλλάζει ενεργά τη σύσταση του φυσικού περιβάλλοντος.

Για να πειστεί κανείς για την αμοιβαία αλληλεξάρτηση και τη συνεξέλιξη της ζωής με το πλανητικό της περιβάλλον, αρκεί να αναλογιστεί τον αποφασιστικό ρόλο των δασών στη σύσταση της γήινης ατμόσφαιρας και στη ρύθμιση των ιδιαίτερων κλιματικών συνθηκών που επικρατούν σε κάθε τόπο. Οταν, μάλιστα, πρόκειται για τα τεράστιας έκτασης και πολυπαθή δάση του Αμαζονίου, τα οποία δικαίως περιγράφονται ως «οι πνεύμονες του πλανήτη Γη», τότε κάθε μείωση της έκτασής τους, λόγω της ανθρώπινης δασικής αποψίλωσης, επηρεάζει άμεσα το κλίμα στην αμερικανική ήπειρο, αλλά και ευρύτερα του πλανήτη.

Ενα επιπρόσθετο στοιχείο της αυτοκτονικής οικοκτονίας που συντελείται από το ανθρώπινο είδος στο γήινο περιβάλλον και, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, έχει οδηγήσει στην κατάρρευση το πλανητικό κλιματικό σύστημα (βλ. «Εφ.Συν.» 16-11-2019).

Βέβαια, τέτοιες πλανητικές οικολογικές-κλιματικές καταστροφές, που συνοδεύονται από μαζικές εξαφανίσεις πολλών βιολογικών ειδών, είχαν συμβεί κατά καιρούς και σε προηγούμενες γεωλογικές εποχές, και προκλήθηκαν είτε από αλλαγές στη σύσταση της ατμόσφαιρας ή των ωκεανών είτε λόγω τυχαίων εξωγενών παραγόντων: π.χ. η πτώση στη Γη ενός αστεροειδούς ή ενός κομήτη που, πριν από 66 εκατομμύρια χρόνια, κατά τα τέλη της Κρητιδικής περιόδου, προκάλεσε τον μαζικό αφανισμό των δεινοσαύρων και μαζί με αυτούς του 75% περίπου των ειδών που ζούσαν τότε στη Γη.

Από την οικολογική κρίση στην...

Μήπως τελικά έχουν δίκιο οι σύγχρονοι καταστροφολόγοι και οι προφήτες της φαινομενικά αντιδραστικής άποψης ότι η τυφλή πορεία του νεωτερικού ανθρώπου προς την «αειφόρο» τεχνολογική ανάπτυξη και η αδηφάγος διάθεσή του για κυριαρχία πάνω στη φύση έχουν ήδη αφήσει το δυσεξάλειπτο αποτύπωμά τους πάνω στη Γη;

Δυστυχώς, για τους αμετανόητους τεχνολάγνους και τους αφελείς οπαδούς του κυρίαρχου τεχνολογικού-οικονομικού δόγματος της «προόδου με κάθε κόστος», οι πιο πρόσφατες οικολογικές και γεωλογικές έρευνες αποκαλύπτουν ότι η ασφυκτική παρουσία των ανθρώπων και κυρίως των προϊόντων της τεχνολογίας τους σε κάθε γωνιά της Γης έχουν ήδη προξενήσει τόσο βαθιές μεταβολές, που αποτυπώνονται ακόμη και στα βαθύτερα γεωλογικά στρώματα του πλανήτη.

Πράγματι, το 2017, δημοσιεύτηκε στο έγκριτο γεωλογικό περιοδικό «American Mineralogist» ένα εκτενές άρθρο όπου ανακοινώθηκε ότι μια ομάδα κορυφαίων γεωλόγων υπό τη διεύθυνση του Robert Hazen κατάφερε, πρώτη φορά, να εντοπίσει και να αναλύσει στο εργαστήριο 208 είδη περίεργων ορυκτών (βλ. φωτ. δεξιά), τα οποία δεν προέκυψαν με φυσικό τρόπο μέσω γεωλογικής εξέλιξης, αλλά προήλθαν και υπάρχουν πια στη φύση χάρη στις ανθρώπινες δραστηριότητες!

«Η εξέλιξη των ορυκτών ήταν συνεχής σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της Γης. Χρειάστηκαν 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια για να καταφέρουν οι συνδυασμοί των χημικών στοιχείων να συναντηθούν με έναν συγκεκριμένο τόπο, σε ένα δεδομένο βάθος και σε μια ορισμένη θερμοκρασία ώστε να σχηματίσουν τα 5.200 είδη ορυκτών που αναγνωρίζεται επίσημα ότι υπάρχουν σήμερα στη Γη.

Όμως, από αυτά τα 5.200 είδη, υπάρχουν 208 που άμεσα ή έμμεσα προήλθαν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως μετά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα. Και πιστεύουμε ότι νέα είδη θα συνεχίσουν να παράγονται με τον ίδιο σχετικά φρενήρη ρυθμό», όπως δήλωσε ο ίδιος ο Robert Hazen, διεθνούς φήμης γεωλόγος και πρωταγωνιστής αυτής της έρευνας.

Έκτοτε, τα πρώτα 208 είδη ανθρωπογενών ορυκτών, που περιέγραψε ο Robert Hazen και η ομάδα του, έχουν αυξηθεί και αναγνωρίζονται πλέον επίσημα από την ICS (Διεθνή Επιτροπή Στρωματογραφίας) ως «ανθρωπογενή ορυκτά», επειδή δεν θα υπήρχαν χωρίς την καταλυτική επίδραση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων τους δύο ή τρεις τελευταίους αιώνες.

Σήμερα, θεωρείται ολοφάνερο και επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι το ανθρώπινο είδος, συνολικά, δρα ως η αποφασιστική γεωλογική «δύναμη» ή, τουλάχιστον, ως ένας καθοριστικός πλανητικός «παράγοντας», ο οποίος, επειδή διαθέτει την τεχνολογική δυνατότητα να αναδιαμορφώνει ιδιοτελώς το γήινο περιβάλλον, μπορεί να επηρεάζει αποφασιστικά το μέλλον της ζωής στον πλανήτη «μας».

Αυτή την ιδιαίτερη βιολογική-τεχνολογική δύναμη του είδους μας επιχειρεί να περιγράψει και ενδεχομένως να τιθασεύσει η διαφωτιστική ιδέα της «Ανθρωποκαίνου γεωλογικής εποχής».

...στην Ανθρωπόκαινο πλανητική απορρύθμιση

Η «Ανθρωπόκαινος γεωλογική εποχή» είναι ένας επιστημονικά ουδέτερος και φαινομενικά αθώος τρόπος για να περιγραφεί η ορατή πλέον απειλή για μια πλανητική βιολογική-οικολογική καταστροφή, για την οποία θα ευθύνεται αποκλειστικά το ανθρώπινο είδος.

Η αποδοχή της Ανθρωποκαίνου εποχής ανοίγει επομένως νέους ορίζοντες στην αυτοκατανόησή μας και επικαιροποιεί την αναγκαιότητα άσκησης από μέρους μας μιας εντελώς διαφορετικής –περισσότερο υπεύθυνης και λιγότερο καταστροφικής οικολογικά– πλανητικής πολιτικής. Και πρόκειται για μια κατεπείγουσα ιστορική αναγκαιότητα, επειδή, όπως αναφέραμε, η θεωρία της Ανθρωποκαίνου εποχής προβλέπει ότι η μαζική παρουσία και οι επεμβατικές δραστηριότητες του ανθρώπινου είδους θα επιφέρουν αναπόφευκτα δραματικές οικολογικές αλλαγές: τη μείωση της βιοποικιλότητας, την κατάρρευση του κλιματικού συστήματος, μέχρι και στην πλανητική γεώσφαιρα.

Στις μέρες μας, η αποδοχή των «ανθρωπόκαινων» επιστημονικών εξηγήσεων θεωρείται απολύτως δικαιολογημένη, αφού στηρίζονται σε έναν ατελείωτο αριθμό ερευνών. Ταυτόχρονα, όμως, η ευρύτατη αποδοχή τους μπορεί να λειτουργήσει και σκοταδιστικά: αποκρύπτοντας και μυστικοποιώντας τα πολύ συγκεκριμένα ιστορικά, οικονομικά και ανθρωπολογικά αίτια που έφεραν την ανθρωπότητα και ευρύτερα τη βιόσφαιρα πλανήτη στο χείλος της καταστροφής.

Μολονότι, η έννοια της «Ανθρωποκαίνου εποχής» είναι μια μεγάλη ιδέα και ένα ισχυρότατο επιστημονικό εργαλείο κατανόησης και εξήγησης της τρέχουσας κλιματικής και οικολογικής κρίσης, η πρόσφατη «Ανθρωπόκαινος μόδα», δηλαδή το να αναζητάμε αποκλειστικά βιο-γεωλογικές εξηγήσεις για όλα σχεδόν τα ανθρώπινα προβλήματά, μπορεί να αποδειχτεί το νέο πολιτικό ιδεολόγημα για να αποδεχτούμε τον δήθεν μοιραίο χαρακτήρα των αντιοικολογικών και απανθρωποποιητικών επιλογών που σχεδιάζονται επιμελώς από την κυρίαρχη πλανητικά Βιοεξουσία.

Ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι η περίπτωση των λεγόμενων «κλιματικών προσφύγων», οι οποίοι είναι τα θύματα των πρόσφατων κλιματικών σοκ που ωθούν ολοένα και περισσότερους πρόσφυγες στην Ευρώπη. Και εφόσον δεν αλλάξουν άμεσα οι άλλες συνθήκες –αν δηλαδή δεν υπάρξουν εγκαίρως οι κατάλληλες προσαρμογές ικανές να μειώσουν τις περιβαλλοντικές συνέπειες της κλιματικής απορρύθμισης– τότε, μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα, οι ροές των προσφύγων που θα ζητήσουν άσυλο στην Ευρωπαϊκή Ένωση προβλέπεται ότι θα αυξηθούν κατά τουλάχιστον 28%, σύμφωνα με τα πιο αισιόδοξα σενάρια, ενώ αν επιβεβαιωθούν τα πιο απαισιόδοξα σενάρια, τότε ο αριθμός των κλιματικών προσφύγων μόνο προς την Ε.Ε. θα τριπλασιασθεί.

Ανάλογες καταστροφικές προβλέψεις έχουν διατυπωθεί κατ’ επανάληψη κατά το παρελθόν, όμως η συγκεκριμένη πρόβλεψη στηρίζεται στην ευρύτερη έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί, μέχρι σήμερα, σε αυτό το πεδίο: στις συστηματικές μελέτες του Anouch Missirian και του Wolram Schlenker, δύο ερευνητών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, οι οποίοι ανέλυσαν τις αιτήσεις παροχής ασύλου στην Ευρωπαϊκή Ένωση –από το 2000 μέχρι το 2014– από άτομα που αναγκάσθηκαν, λόγω ακραίων κλιματικών αλλαγών, να μεταναστεύσουν από 100 διαφορετικές χώρες.

Όμως, και αυτή η προσέγγιση επικεντρώνεται αποκλειστικά στην κλιματική αλλαγή ως ένα αμιγώς οικολογικό πρόβλημα. Συνεπώς, παραβλέπει και αποτυγχάνει να αναδείξει την ευρύτητα των ζητημάτων που προκύπτουν από τις τρέχουσες πολιτικές πληθυσμιακού ελέγχου καθώς και του ελέγχου της μετανάστευσης από τα άλλα κράτη. Διότι, τον 21ο αιώνα, όπως και κατά το παρελθόν, η πλειονότητα των κλιματικών προσφύγων θα οφείλεται όχι μόνο στην υποβάθμιση του γήινου περιβάλλοντος, αλλά και στην οικονομικοπολιτική απαξίωση της ανθρώπινης κατάστασης.

Νεοφιλελεύθερα αδιέξοδα: το κεφάλαιο εναντίον της ζωής

Υπάρχει κάτι βαθύτατα άρρωστο και ολοφάνερα παθολογικό στις σημερινές οικονομικές και κοινωνίες πολιτικές της διαρκούς οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής απορρύθμισης, της παγκοσμιοποίησης δηλαδή των τοπικών κρίσεων που προκύπτουν από τη νεοφιλελεύθερη ασυδοσία των αγορών και τον εμφανώς ανορθολογικό οικονομικό ανταγωνισμό.

Αυτή η παθολογία, ωστόσο, δεν εκδηλώνεται μόνο στις κοινωνικοοικονομικές κρίσεις, που προκύπτουν από τις νέες και εμφανώς δυσλειτουργικές πλανητικές οικονομικές σχέσεις, αλλά αντανακλάται και στη γενικευμένη δυσφορία των ανθρώπων, που, με τη σειρά της, ανατροφοδοτεί και επιτείνει όχι μόνο την υποκειμενική κατάρρευση αλλά και την ευρύτερη κοινωνική αποσύνθεση.

Έτσι, η ορατή πλέον απειλή μιας πλήρους –δηλαδή ανεξέλεγκτης– κλιματικής και οικολογικής απορρύθμισης έρχεται να προστεθεί στην επίσης πλανητικών διαστάσεων τρέχουσα οικονομική και κοινωνική κρίση, την οποία, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, επιχειρούμε μάταια να «θεραπεύσουμε» με τα νόμιμα ψυχοκατασταλτικά «φάρμακα»: από την αναξιοκρατική και άρα ανάξια κοινωνική, οικονομική και επαγγελματική «επιτυχία» μέχρι τις ποικίλες καταναλωτικές απολαύσεις. Όμως, για αυτά θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.

Πηγή: efsyn.gr
 
via