ΟΛΑ ΛΑΘΟΣ...: "Κι αν το χιούμορ αποτελεί επιβαρυντικό στοιχείο;"

Γιάννης Κουκουλάς

Ένα από τα αμέτρητα θύματα της κρατικής εκδικητικότητας στην Ιταλία μετά τη δολοφονία του Αλντο Μόρο στα τέλη της δεκαετίας του 1970 ήταν και ο Mario Dalmaviva. Που δεν το έβαλε κάτω στα πεντέμισι χρόνια της προφυλάκισής του!

Και δημιούργησε μια απίστευτα μινιμαλιστική και συγκλονιστική σειρά κόμικς για τη ζωή πίσω από σιδερένιες πόρτες

«Μα πώς το κάνετε αυτό; Είναι πολύ δύσκολο τελικά να φτιάχνεις κόμικς. Εγώ δεν μπορώ να σχεδιάσω ούτε μια ίσια γραμμή...» είναι η κλασική ατάκα που ακούνε συχνά οι δημιουργοί κόμικς από ανθρώπους που νιώθουν δέος απέναντι στη σχεδιαστική δεξιοτεχνία. Μια τέτοια άποψη όμως έχει καταρριφθεί από την ίδια τη ζωή εδώ και μερικές δεκαετίες, καθώς έχουν δημιουργηθεί πολλά αριστουργηματικά κόμικς που δεν ξεχωρίζουν ούτε για τα ρεαλιστικά και αναπαραστατικά τους σχέδια ούτε για τα εντυπωσιακά τους χρώματα. Αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία είναι το κατά πόσο το σχέδιο υπηρετεί το σενάριο και το αντίθετο.

Στην εμβληματική του μελέτη με τίτλο «Understanding Comics» το 1993 (κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο «Κατανοώντας τα Κόμικς» από τις εκδόσεις Web Comics σε μετάφραση Νίκου Καμπουρόπουλου) ο Scott McCloud κατέδειξε με τον πιο εμφατικό τρόπο και με δεκάδες παραδείγματα ότι η πιστότητα των αναπαραστάσεων, η επιδίωξη της ομοιότητας με τον πραγματικό κόσμο, η ζωγραφική που μιμείται τη φωτογραφία και αξιώνει την περί αυτής κρίση με όρους ρεαλισμού κ.λπ. δεν αποτελούν προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός καλού κόμικς. Στις εικαστικές τέχνες, άλλωστε, κάτι τέτοιο έχει οριστικά και αμετάκλητα λυθεί εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα και ειδικότερα μετά την έλευση των μοντέρνων πρωτοποριών και της αφαίρεσης.

Σκίτσο που κατά πάσα πιθανότητα ενέπνευσε τον Αρκά καθώς και ο δικός του Ισοβίτης είναι καταδικασμένος σε 622 χρόνια φυλάκισης

Δεν γνωρίζω αν ο Scott McCloud όταν φιλοτεχνούσε το βιβλίο του είχε υπ’ όψιν του την περίπτωση του Ιταλού πρώην πολιτικού κρατούμενου και δημιουργού κόμικς Mario Dalmaviva. Πιθανολογώ ότι δεν την είχε. Γιατί αν την είχε θα αποτελούσε την ιδανική επιβεβαίωση των απόψεών του και σίγουρα θα τη φιλοξενούσε στο βιβλίο του. Κι αυτό γιατί ο Mario Dalmaviva (1943 – 2016) κατόρθωσε να γίνει ιδιαιτέρως δημοφιλής στον χώρο των ιταλικών και ευρωπαϊκών κόμικς γενικότερα σχεδιάζοντας ξανά και ξανά την ίδια εικόνα, την κλειστή πόρτα του κελιού μιας φυλακής. Στο κελί αυτό βρισκόταν ο ίδιος και πάνω από την πόρτα αιωρούνταν μέσα σε συννεφάκια τα λόγια και οι σκέψεις του.

Η φυλάκιση του Mario Dalmaviva, ή καλύτερα η προφυλάκισή του, ήταν αποτέλεσμα της εκδικητικής πολιτικής της ιταλικής κυβέρνησης που εφαρμόστηκε με σιδερένια πυγμή αμέσως μετά τη δολοφονία του Αλντο Μόρο, πρώην πρωθυπουργού, επιφανούς στελέχους των Χριστιανοδημοκρατών και πρωτεργάτη του λεγόμενου «ιστορικού συμβιβασμού» ανάμεσα στην ιταλική Δεξιά και την ευρωκομμουνιστική Αριστερά του Μπερλίγκουερ. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας ήταν ήδη έτοιμο να πάρει μέρος σε κυβέρνηση συνασπισμού με τη Δεξιά όταν έσκασε σαν βόμβα η είδηση της απαγωγής του Αλντο Μόρο. Οι Ερυθρές Ταξιαρχίες ανέλαβαν την ευθύνη της απαγωγής και, για την απελευθέρωση του Μόρο, ζήτησαν την απελευθέρωση πολλών φυλακισμένων μελών τους. Οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε ναυάγιο και 55 μέρες αργότερα ο Ιταλός πρώην πρωθυπουργός βρέθηκε δολοφονημένος με δέκα σφαίρες στο πορτ μπαγκάζ ενός αυτοκινήτου στη Ρώμη.

Αυτή ήταν η αρχή και η ιδανική αφορμή για ένα άνευ προηγουμένου πογκρόμ της ιταλικής αστυνομίας σε συνεργασία με το κράτος και τη δικαιοσύνη εναντίον πολιτικών ομάδων και προσωπικοτήτων της Αριστεράς και της Αυτονομίας που δραστηριοποιούνταν έντονα τα τελευταία δέκα χρόνια. Η δολοφονία του Μόρο, επιπλέον, έδωσε στο κράτος και το απαραίτητο άλλοθι για την ψήφιση μιας σειράς ειδικών νόμων και διατάξεων που ουσιαστικά θεσμοθετούσαν ένα καθεστώς έκτακτης ανάγκης, επέτρεπαν την προφυλάκιση χωρίς δίκη για πολλά χρόνια ακόμα και για απλές ενδείξεις συμμετοχής σε τρομοκρατικές οργανώσεις κ.λπ.

Στο κλίμα αυτό, στις 7 Απριλίου του 1979, η ιταλική αστυνομία ανακοινώνει τη σύλληψη του αρχηγού των Ερυθρών Ταξιαρχιών και του επιτελείου του με τυμπανοκρουσίες και εν μέσω πανηγυρισμών για την «πάταξη μιας επικίνδυνης τρομοκρατικής οργάνωσης δολοφόνων». Προς έκπληξη όλων βέβαια, τα υποτιθέμενα ηγετικά μέλη και στελέχη των Ερυθρών Ταξιαρχιών ήταν όλα τους δημόσια πρόσωπα με έντονη αλλά φανερή πολιτική δράση στα κινήματα.

Οπως γράφει ο Γιώργος Σιούνας στο περιοδικό Βαβέλ, σε άρθρο με τίτλο «Οταν η δίκη δεν είναι μόνο για τον κύριο Κ. (αλλά και για άλλους 4.000)» (τεύχος 35, Μάρτιος 1984): «Αυτοί οι ηγέτες της απόλυτα συνωμοτικής ένοπλης οργάνωσης ήταν, κατά τους κατήγορούς τους γνωστά δημόσια πρόσωπα: ο Antonio Negri, καθηγητής της Θεωρίας του Κράτους στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, οι επίσης καθηγητές Πανεπιστημίου Franco Piperno και Luciano Ferrari Bravo, η Alisa Del Re, βοηθός του Negri στο Πανεπιστήμιο, ο Mario Dalmaviva, ασφαλιστής και διαφημιστής, ο Nanni Balestrini, συγγραφέας και ποιητής (που διέφυγε τη σύλληψη) κι άλλοι πολλοί. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των ανθρώπων ήταν ότι υπήρξαν ηγετικά στελέχη της μαζικής εξωκοινοβουλευτικής οργάνωσης “Potere Operaio” (Εργατική Εξουσία) που είχε σημαντική επιρροή στο εργατικό κίνημα, με ανοιχτή νόμιμη δράση, από το 1969 μέχρι το 1973 οπότε και διαλύθηκε. Μετά από τη διάλυσή της, πολλοί απ’ αυτούς εντάχθηκαν στο χώρο της “αυτονομίας” (ο Negri υπήρξε ο σημαντικότερος θεωρητικός της) κι άλλοι εγκατέλειψαν βαθμιαία κάθε άμεση πολιτική πρακτική».

Αριστερά, πρόσφατη αναδρομική ιταλική έκδοση με τις Πόρτες του Dalmaviva. Δεξιά, οι Πόρτες στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Επανοικειοποίηση»

Αν και ήταν καταφανές ότι η συντριπτική πλειονότητα των προσώπων που συνελήφθησαν εκείνη την περίοδο δεν είχαν καμιά σχέση με την ένοπλη δράση, η τρομοϋστερία ήταν αρκετή για να οδηγηθούν στη φυλακή. Ακόμα και όταν υπήρξαν καταθέσεις κατηγορουμένων, συλληφθέντων και άλλων προσώπων που σχετίζονταν με την υπόθεση που αθώωναν τους φερόμενους ως ηγέτες των Ερυθρών Ταξιαρχιών, αυτοί παρέμειναν στη φυλακή σε συνθήκες σχετικής απομόνωσης και χωρίς καμιά προοπτική να δικαστούν άμεσα. Αλλωστε οι πρόσφατοι νόμοι επέτρεπαν τη μακρόχρονη προφυλάκιση χωρίς δίκη.

Σε ένα τέτοιο ζοφερό κλίμα και με ελλιπείς δυνατότητες επικοινωνίας των κρατουμένων με τον έξω κόσμο, προέκυψαν τα κόμικς του Mario Dalmaviva που ξεκίνησαν να δημοσιεύονται τον Φεβρουάριο του 1981 στο πολύ δημοφιλές ιταλικό περιοδικό με κόμικς, «Linus», δημιουργώντας αίσθηση σε όλη την Ευρώπη για το τόσο δυνατό περιεχόμενο και τα σκληρά αλλά δοσμένα με χιούμορ λόγια που φιγούραραν πάνω από τις απλοϊκά σχεδιασμένες και γεμάτες νόημα κλειστές «Πόρτες».

Ο Dalmaviva έμεινε προφυλακισμένος για πεντέμισι ολόκληρα χρόνια μέχρι να δικαστεί το 1984 και να καταδικαστεί σε ποινή μικρότερη από το διάστημα της προφυλάκισής του οπότε και αφέθηκε ελεύθερος.

Εξώφυλλο του τεύχους 35 της Βαβέλ (Μάρτιος 1984)

Στην Ελλάδα, οι «Πόρτες» έγιναν γνωστές από τα αφιερώματα και τις μεταφράσεις του Γιώργου Σιούνα (σε λέτερινγκ της Παυλίνας Καλλίδου) στο περιοδικό Βαβέλ (τ. 35, Μάρτιος 1984 και τ. 42, Οκτώβριος 1984) αλλά και πιο πρόσφατα από το βιβλίο «Οι Πόρτες» των Εκδόσεων Επανοικειοποίηση (2007) στο οποίο, μεταξύ άλλων, επισημαίνεται και η σημασία αυτών των φαινομενικά απλοϊκών σχεδίων τόσο για τον δημιουργό τους όσο και για τους αναγνώστες τους:

«Κάποιοι “μετάνιωσαν” και “διαχωρίστηκαν”. Αλλοι οδηγήθηκαν στην τρέλα. Δεν ήταν λίγοι που οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία. Ο Mario Dalmaviva βρήκε φωνή, απόκτησε λόγο μέσα από τις “πόρτες” του. Και –τι ειρωνεία– αυτές οι μινιμαλιστικά σχεδιασμένες ασπρόμαυρες (τις περισσότερες φορές) πόρτες της φυλακής, αποτέλεσαν το ακριβώς αντίθετο από αυτό που συμβολίζουν, τον εγκλεισμό, σαν συνθήκη απομόνωσης από τον έξω κόσμο. Οι “πόρτες” του Dalmaviva έγιναν γέφυρα επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, αυτόν της “ελευθερίας” και των καπιταλιστικών κανονικοτήτων, και την ίδια στιγμή αποτέλεσαν μία από τις πιο απτές αποδείξεις, ότι κι αυτός ο κόσμος που βρίσκεται πέρα των τειχών, έχει τη δική του ζωή, τη δική του ανθρώπινη υπόσταση, τα δικά του συναισθήματα […] Μοιραία το όνομα Mario Dalmaviva δεν μπορεί παρά να σημαίνει πολύ περισσότερα από μερικά πετυχημένα καρέ που αναφέρονται στη φυλακή. Οχι μόνο επειδή ο Dalmaviva δεν υπήρξε ποτέ του σκιτσογράφος (κι αυτός είναι ένας από τους λόγους που οδηγήθηκε στις “πόρτες”). Αλλά επειδή στο πρόσωπό του εγγράφεται (πέρα από την προσωπική του ιστορία), η μνήμη των αγώνων που δόθηκαν από χιλιάδες συντρόφους μέσα στις πιο εχθρικές, στις πιο αντίξοες συνθήκες».

Σε τέτοιες συνθήκες, οι Πόρτες του Dalmaviva έγιναν τη δεκαετία του 1980, και θα παραμείνουν για πάντα από τότε, σύμβολα ελευθερίας. Τόσο καλλιτεχνικής (αποδέσμευση από τους αυστηρούς κανόνες, τις συμβάσεις της αναπαράστασης, της υποχρέωσης για πιστότητα και σχεδιαστικό πλούτο) όσο και ουσιαστικής καθώς οι ζωγραφισμένες, ομοιόμορφες Πόρτες «γκρέμισαν» τις σιδερένιες πόρτες των κελιών των Ιταλών αγωνιστών με πάταγο του οποίου ο απόηχος ακούγεται ακόμα.