Αρρώστια και απανθρωπιά στο γκουλάγκ του Στάλιν

"Μια αποκαλυπτική μελέτη για την ολέθρια εκμετάλλευση των ανθρώπων στα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας.. Στο συγκλονιστικό βιβλίο της για τη ζωή και τον θάνατο στο Γκουλάγκ του Στάλιν, η ιστορικός Golfo Alexopoulos υποστηρίζει ότι τα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας μεταξύ 1929 και 1953 βασίζονταν στη στυγνή εκμετάλλευση και συχνά διοικούνταν ως στρατόπεδα θανάτου. Αυτή είναι η πρώτη μελέτη που εξετάζει το σωφρονιστικό σύστημα του Γκουλάγκ μέσα από το πρίσμα της υγείας, της ιατρικής και της ανθρώπινης εκμετάλλευσης, ένα καινούργιο εγχείρημα που αντλεί από αρχειακό υλικό, το οποίο μέχρι πρόσφατα δεν ήταν προσβάσιμο, και στόχο έχει να προσφέρει στους αναγνώστες μια νέα ανατριχιαστική άποψη για έναν από τους πυλώνες του σταλινικού τρόμου. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη καταστροφή στο Γκουλάγκ ήταν προμελετημένη και ακόμα πιο εκτεταμένη από όσο άφηνε το καθεστώς να φανεί, συγκαλύπτοντας τις πραγματικές του διαστάσεις και τις φρικιαστικές του δυνατότητες". 

(Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τροφή

Κρατούμενοι

Υγεία

Ασθένειες και θνησιμότητα

Ανάπηροι

Απολύσεις

Εξουσία

Επιλογή

Εκμετάλλευση

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Όπως εξηγεί η καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Φλόριντα και διευθύντρια στο Ινστιτούτο Ρωσικών, Ευρωπαϊκών και Ευρασιατικών Σπουδών Γκόλφω Αλεξοπούλου στην Εισαγωγή της έκδοσης, το σύστημα των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας του Ιωσήφ Στάλιν αποτελούσε ένα τεράστιο σωφρονιστικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα που υπήρχε επί σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα στην Σοβιετική Ένωση. Το γεγονός ότι δεν έχει παρέλθει ακόμη διάστημα πλέον των είκοσι ετών αφ’ ότου ήρθη το απόρρητο των αρχείων του Γκουλάγκ πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν για να γίνει κατανοητός ο λόγος, που εξηγεί γιατί κάθε σοβαρή και διεξοδική έρευνα έχει καθυστερήσει, ώστε να χυθεί φως σε μια από τις σκοτεινότερες και πιο απάνθρωπες «στιγμές» της κυριαρχικής ιστορίας του 20^ου αιώνα.

Η συγγραφέας εξ αρχής ξεκαθαρίζει, ότι έπειτα από την έρευνα και την εργασία στην οποία προχώρησε, οδηγήθηκε σ’ ένα αντίθετο συμπέρασμα και μια διαφορετική άποψη από εκείνη, που επικρατούσε στους μέχρι πρότινος μελετητές του Γκουλάγκ. Μ’ άλλα λόγια, αν και οι επιζήσαντες από το Γκουλάγκ συχνά αναφέρονταν σε αυτά ως στρατόπεδα θανάτου, τα αρχικά ευρήματα των ιστορικών αποκάλυψαν ένα μεγάλο ενδιαφέρον των εμπνευστών και κατασκευαστών τους για εργασιακή παραγωγικότητα, καταδίκες για κακομεταχείριση κρατουμένων, συχνές απολύσεις κρατουμένων, καθώς και χαμηλά ποσοστών θνησιμότητας. Επομένως, η άποψη που επικράτησε, ήταν ότι δεν επρόκειτο για στρατόπεδα, όπου οι κρατούμενοι εξοντώνονταν βάσει σχεδίου.

Σύμφωνα με την Αλεξοπούλου, «Το σταλινικό Γκουλάγκ συνιστούσε ένα πολύ καλά συντονισμένο και φονικό σύστημα ανθρώπινης εκμετάλλευσης. Θεωρούμενοι απλές ροές σε μια βιομηχανική διαδικασία, οι κρατούμενοι αποτελούσαν αντικείμενα απόλυτης εκμετάλλευσης και ολοκληρωτικής απομύζησης. Φυσικά δεν αντιμετώπιζαν βέβαιο θάνατο όλοι οι έγκλειστοι. Στόχος του Στάλιν δεν ήταν η ολοκληρωτική εξόντωση, αλλά η απόλυτη εκμετάλλευση. Η παρούσα εργασία καταδεικνύει ότι το Γκουλάγκ αντιπροσώπευε έναν ενσυνείδητο ολέθριο θεσμό σε βαθμό που ποτέ άλλοτε δεν έχει καταγραφεί και ότι το σταλινικό καθεστώς συστηματικά απέκρυπτε τον καταστροφικό ρόλο του Γκουλάγκ».

Τι ακριβώς ήταν, όμως, το Γκουλάγκ; Στα αρχεία εμφανίζεται ως GULAG, ένα ακρωνύμιο της Γενικής Διεύθυνσης Στρατοπέδων Σωφρονιστικής Εργασίας (Glanvoe Upravlenie ispravitel’no-trudovykh LAGerei) μια γραφειοκρατική οντότητα της σοβιετικής υπηρεσίας ασφαλείας. Η Διοίκηση του Γκουλάγκ διαχειριζόταν ποικίλους σωφρονιστικούς θεσμούς, από στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου, στρατόπεδα διαλογής και φυλακές, έως τα επονομαζόμενα ειδικά στρατόπεδα, ειδικούς οικισμούς, στρατόπεδα σωφρονιστικής εργασίας και σωφρονιστικές αποικίες. Όπως διευκρινίζει η συγγραφέας, δεν συμπεριλαμβάνει στο Γκουλάγκ τους οικισμούς εξορίας, καθώς οι άποικοι δεν ζούσαν σε αγκαθωτά συρματοπλέγματα, αλληλεπιδρούσαν πιο ελεύθερα με τον αστικό πληθυσμό και γενικά δεν υπέκειντο στον ίδιο βαθμό τιμωρητικής σωματικής εκμετάλλευσης όπως οι κρατούμενοι στα στρατόπεδα. Στους οικισμούς κρατούνταν σε περιορισμό ολόκληρες οικογένειες, απελαθέντες κουλάκοι, αλλά και «εχθρικά έθνη».

Όπως ισχυριζόταν διαρκώς η ηγεσία της μυστικής αστυνομίας (OGPU, NKVD, MVD) και του Γκουλάγκ, η αστυνομική παρακολούθηση των εχθρών του κράτους αποτελούσε την πιο σπουδαία λειτουργία των στρατοπέδων, που είχαν «πρωταρχικώς» ως σκοπό την «απομόνωση των ιδιαίτερα επικίνδυνων αντεπαναστατών και άλλων ποινικών παραβατών από την υπόλοιπη κοινωνία», ενώ η δεύτερη βασικότερη λειτουργία τους ήταν «η αξιοποίηση της εργασίας των κρατουμένων» και «η επανεκπαίδευση μέσω της άκρως παραγωγικής, κοινωνικά χρήσιμης εργασίας».

Όπως άλλωστε είχε πει ο ίδιος ο Στάλιν σε ομιλία του στο κόμμα το 1937: «Στη ζωή […] πρακτικά, πολιτική και οικονομία είναι πράγματα αδιαχώριστα».

Έτσι, η επίσημη εντολή της μυστικής αστυνομίας εστίαζε κατ’ αρχήν στην τιμωρία των χαρακτηριζόμενων αποκλίνοντων ατόμων και των εχθρών του κράτους, αναγνωρίζοντας στους περισσότερους αυτόν τον ρόλο. Όπως εξηγεί η συγγραφέας στο πρώτο κεφάλαιο, το σύστημα του σιτηρέσιου στα σταλινικά στρατόπεδα, τα οικονομικά και τα σωφρονιστικά κίνητρα ήταν απόλυτα συνδεδεμένα, καθώς το σταλινικό καθεστώς έτρεφε τους κρατούμενους ανάλογα με την οικονομική τους απόδοση, αλλά και ως ποινή για τους αποκαλούμενους τεμπέληδες και δολιοφθορείς, που είχαν αποτύχει να υλοποιήσουν τους επιβαλλομένους εργασιακούς στόχους.

Η συγγραφέας, σε αντίθεση μ’ άλλους μελετητές, εστιάζει στο ζήτημα της υγείας μέσα στα στρατόπεδα για να εξετάσει το Γκουλάγκ ως ένα σύστημα σωματικής εκμετάλλευσης. Όπως υποστηρίζει, «η βίαιη ανθρώπινη εκμετάλλευση αποτελούσε τον ουσιώδη σκοπό του σταλινικού Γκουλάγκ. Δεν μπορεί κάποιος να κατανοήσει πλήρως το Γκουλάγκ χωρίς να λάβει υπ’ όψη την κεντρική σημασία της εκμετάλλευσης ως λειτουργίας. Καθ’ όλη την διάρκεια των σταλινικών χρόνων, αυτό το σύστημα εκμετάλλευσης ήταν αδιάπτωτο, τιμωρητικό και ολοένα και πιο στυγνό. Υπό τον Στάλιν οι κρατούμενοι των στρατοπέδων έπρεπε να είναι στο μέγιστο βαθμό «αξιοποιούμενοι» και να δουλεύουν μέχρις εσχάτης εξαντλήσεως […] η σταλινική ηγεσία μπορεί να μην είχε σχεδιάσει να εξοντώσει όλους τους φυλακισμένους των στρατοπέδων, αλλά σκόπευε να αποσπάσει όλη τη διαθέσιμη ενέργεια, να εκμεταλλευτεί σωματικά τους κρατούμενους στο έπακρο». Αυτή η ανθρώπινη εκμετάλλευση ήταν αποτέλεσμα μιας συστημικής βίας, καθώς δεν ήταν σποραδική αλλά αδιάκοπη, δεν ήταν εκτός νόμου, αλλά η βία ενυπήρχε σε απόλυτο βαθμό στους κανόνες και  στις δομές του θεσμού, ενταγμένη στην «συνήθη κατάσταση των πραγμάτων», το Γκουλάγκ συνιστούσε μια βίαιη τάξη.

Όπως έχει περιγράψει ο Ρώσος ποιητής και συγγραφέας Βαρλάμ Σαλάμοφ, ο οποίος είχε σταλεί για δεκαετίες εξόριστος στην Σιβηρία: «Πεινασμένοι και εξουθενωμένοι, ζευτήκαμε σε μια αλογίσια λαιμαριά, βγάζαμε φουσκάλες αίμα στα στήθη μας και σέρναμε ένα αμάξι φορτωμένο με πέτρες πάνω στο επικλινές δάπεδο του ορυχείου. Η λαιμαριά ήταν η ίδια μέθοδος που χρησιμοποιούσαν πολύ παλιά οι αρχαίοι Αιγύπτιοι».

Η συγγραφέας τονίζει ότι το Γκουλάγκ αντιπροσώπευε την πιο ακραία έκφραση αναδιανομητικής ισχύος του σταλινικού κράτους, το οποίο έλκυε την νομιμότητά του από την ικανότητά του να μονοπωλεί πόρους και να ελέγχει την αναδιανομή τους, να αποφασίζει, μ’ άλλα λόγια, ποιος πήρε περισσότερα και ποιος λιγότερα, όπως έγινε στην σοβιετική Ουκρανία, όταν εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν, όχι από τις ελλείψεις στα τρόφιμα, αλλά από την αναδιανομή για την οποία αποφάσιζε ο Στάλιν.

Έτσι, η απέραντη πυραμίδα στρατοπέδων του Στάλιν σχημάτιζε ένα πολύ συντονισμένο δίκτυο εργασίας δούλων, ενώ στην βάση της πυραμίδας βρίσκονταν οι αποικίες εργασίας, αυτή η χωματερή ανθρώπινων πλασμάτων, όπου το Γκουλάγκ συγκέντρωνε τους πιο ασθενείς και τους πλέον ανήμπορους και αποστεωμένους κρατούμενους.

Αυτή, ακριβώς, η σταλινική πολιτική της στυγνής αναδιαμονής και σωματικής εκμετάλλευσης αποκαλύπτει, σύμφωνα με την συγγραφέα, ότι το Γκουλάγκ ήταν εσκεμμένα μηχανισμός εξολόθρευσης, όπου η μεθοδευμένη λιμοκτονία ήταν μέθοδος βασανισμού.

«Καθ’ όλη την δεκαετία του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950 το Γκουλάγκ του Στάλιν μεγεθύνθηκε, κανονικοποιήθηκε περισσότερο και έγινε πιο βίαιο. Ο στόχος του σταλινικού κράτους ήταν να φτάσει και να ξεπεράσει την καπιταλιστική Δύση, τόσο οικονομικά όσο και στρατιωτικά […] στα τελευταία σταλινικά χρόνια, οι κρατούμενοι κατασκεύαζαν σιδηροδρόμους, αυτοκινητόδρουμους, αεροδρόμια, φράγματα, ναυπηγεία και κανάλια. Εξόρυσσαν άνθρακα και πετρέλαιο, χρυσό, κασσίτερο, χαλκό και νικέλιο, και παρήγαγαν ξυλεία από τα πυκνά δάση της Ρωσίας. Δούλευαν σε χημικά εργοστάσια, προκυμαίες, ψαραγορές και σε αγροκτήματα γαλακτοπαραγωγής. Κατά την διάρκεια του πολέμου, παρήγαγαν πολεμοφόδια, σχεδίαζαν σκάφη και έραβαν στολές. Το εργατικό δυναμικό του Γκουλάγκ προσέφερε περίπου το 40% των εργατών στην εξόρυξη νικελίου και χαλκού, περίπου το 70% στα ορυχεία κασσιτέρου και ένα εντυπωσιακό 85-100% της σοβιετικής εργατικής δύναμης στην εξόρυξη χρυσού, διαμαντιών και πλατίνας. Ένας στους πέντε εργαζόμενους στα μεγάλα κατασκευαστικά έργα στην Σοβιετική Ένωση το 1940 και το 1951 κρατούνταν στο Γκουλάγκ».

Είναι, λοιπόν, κατανοητό γιατί ο αριθμός των στρατοπέδων αυξήθηκε κατακόρυφα και η σωματική εκμετάλλευση και απομύζηση των κρατούμενων εντάθηκε, με τον αριθμό των έγκλειστων σκλάβων να υπερβαίνει τα δυόμισι εκατομμύρια τις παραμονές του θανάτου του Στάλιν το 1953. Η διάρκεια της κράτησης αυξήθηκε τόσο για τους πολιτικούς όσο και τους ποινικούς «παραβάτες», η ποινή των 25 ετών ήταν η συνηθέστερη, ενώ πλήθος εξασθενημένων, βαριά άρρωστων και αποστεωμένων κρατουμένων οδηγούνταν σε βαριά σωματική εργασία, με λιγότερους πόρους για την επιβίωσή τους. Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και τα χειρότερα κάτεργα, τα επονομαζόμενα «ειδικά στρατόπεδα» του Στάλιν, ανέφεραν δείκτες θνησιμότητας το 1950 κάτω από το 1%. Η εξήγηση είναι απλή. Το Γκουλάγκ του Στάλιν μείωσε σε μεγάλο βαθμό τους δείκτες θνησιμότητας μεταφέροντας τους ετοιμοθάνατους σκλάβους εκτός «συστήματος».

Όπως καταλήγει η συγγραφέας, «Το Γκουλάγκ διατήρησε χαμηλή θνησιμότητα με πλαστά στοιχεία και πρακτικές παραπλανητικής λογιστικής, αλλά το σημαντικότερο, με μαζικές απολύσεις κρατουμένων. Υπό τον Στάλιν, οι συχνές απολύσεις βαριά ασθενών και ετοιμοθάνατων κρατουμένων συνιστούσαν ένα από τα κύρια εργαλεία του Γκουλάγκ για να διαχειρίζεται τα κόστη και να παρουσιάζει χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας».

Πράγματι, το Γκουλάγκ ανέφερε υψηλή θνησιμότητα κατά την διάρκεια του λιμού το 1933 και τα χειρότερα έτη του πολέμου, δηλαδή το 1942-’43, ενώ τα χαμηλότερα ποσοστά καταγράφονται τα χρόνια που η λέξη εξαθλίωση αδυνατεί να περιγράψει τις συνθήκες που επικρατούσαν στα στρατόπεδα κατά την διάρκεια των εκκαθαρίσεων του 1936-’37, του λιμού του 1947 και βέβαια, τα τελευταία σταλινικά χρόνια, της περιόδου 1950-1953. Μια συντηρητική εκτίμηση κατά την άποψη της συγγραφέως θα τοποθετούσε τον αριθμό των νεκρών στο Γκουλάγκ περίπου στα έξι εκατομμύρια, τουλάχιστον.

Η Αλεξοπούλου καταλήγει, ότι «Σχεδόν δεκαοκτώ εκατομμύρια άνθρωποι πιστεύεται ότι πέρασαν από τα στρατόπεδα και τις αποικίες εργασίας του Στάλιν και ο επίσημος αριθμός θανάτων στο Γκουλάγκ εκτιμάται στο 1,6 εκατομμύρια […] από την δεκαετία του 1930 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ένα ποσοστό στο 15-60% των κρατουμένων στα στρατόπεδα και στις αποικίες εργασίας του Στάλιν θεωρούνταν σοβαρά ανίκανοι προς εργασία, δηλαδή χαρακτηρισμένοι «ανάπηροι» ή μόνο «ικανοί προς ελαφρά εργασία. Την δεκαετία του 1940, αυτός ο πληθυσμός κρατουμένων συνιστούσε μια διόλου ευκαταφρόνητη πλειονότητα».

Οι υπόλοιποι κρατούμενοι αποκαλούσαν τους αποστεωμένους ή ετοιμοθάνατους εγκλείστους «ξοφλημένους» (dokhodiagi) ή «φιτίλια» (fitil). Σε αντίθεση με τους επιζήσαντες από τα στρατόπεδα, οι «ξοφλημένοι» αδυνατούσαν να επικοινωνήσουν για να πουν την ιστορία τους, όντας πλήρως εξουθενωμένοι και απελπισμένοι.

Αυτό το βιβλίο προσπαθεί να πει την ιστορία τους.

Εκδόσεις Καστανιώτη - Μτφ: Ηλία Βαΐδη, σελ. 469 - Αθήνα -Απρίλιος 2023

Συσπείρωση Αναρχικών

πηγή