Η αρχαία Ελληνική πολιτική θεωρία ως απάντηση στη δημοκρατία – Cynthia Farrar (1)

Salvator Rosa / Δημόκριτος και Πρωταγόρας (1663-1664)

 

Ακολουθεί απόσπασμα από το Κεφ. 2, Δημοκρατία. Το ταξίδι που δεν τελείωσε 508 π.Χ.-1993 μ.Χ. επιμέλεια John Dunn, μτφρ. Παναγιώτης Χιωτέλης, Ινστιτούτο του Βιβλίου. Α. Καρδαμίτσα.
Στο δεύτερο βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα, ο Γλαύκων προκαλεί τον Σωκράτη να απαντήσει σε ερωτήσεις που αγγίζουν την καρδιά της αθηναϊκής πολιτικής εμπειρίας. Ο Γλαύκων υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι γενικά δεν βλέπουν μια σχέση ανάμεσα στις απαιτήσεις της πολιτικής ζωής και στην ικανοποίηση των προσωπικών τους αναγκών. Δεν εξισώνουν ευτυχία και δικαιοσύνη.

Οι άνθρωποι θεωρούν την δικαιοσύνη «πληκτική και ενοχλητική» και την «αποδέχονται ως συμβιβασμό», μόνο και μόνο επειδή τους στερεί το δικαίωμα να εκπληρώσουν τις επιθυμίες τους ατιμώρητα (Πολιτ. 2. 358-9). Θέτοντας αυτή την κυνική άποψη περί πολιτικής τάξεως και απαντώντας, ο Πλάτων κάνει τα πάντα για να δείξει ότι η δύναμη της πόλεως να βάζει τάξη στα πράγματα είναι ουσιαστική για την ευτυχία κάθε ανθρώπου ανεξάρτητα από τις συνθήκες της ζωής του. Ο Γλαύκων επιμένει ότι ο Σωκράτης προσφέρει ένα επιχείρημα υπέρ της δικαιοσύνης που ισχύει ακόμη και για τον Γύγη, ο οποίος κατέχει ένα δαχτυλίδι που τον κάνει αόρατο. Ο άνθρω­πος με το δαχτυλίδι του Γύγη μπορεί να εκπληρώνει κάθε επιθυμία του ατιμώρητα. Γιατί να ενεργεί δίκαια;

Η μορφή της συζήτησης στην Πολιτεία αντανακλά τη δύναμη της αρχαίας αθηναϊκής πεποίθησης ότι η πόλις υπάρχει για να εκφράζει και να εξασφαλίζει το καλό των πολιτών. Η δικαιοσύνη αμφισβητείται όταν συγκρούεται με την επίτευξη προσωπικών επιθυμιών. Η δικαιοσύνη νομιμοποιείται όταν αποδεικνύεται ότι είναι απαραίτητη για την προσωπική ευημερία. Η αθηναϊκή πολιτική ζωή δημιουργούσε τη δυνατότητα διατήρησης μιας υποστηρικτικής έντασης ανάμεσα στην προσωπική και την πολιτική ταυτότητα.

Η ανάγκη εξουδετέρωσης της διαβρωτικής δυνατότητας αυτής της δύσκολης ένωσης έγινε το κίνη­τρο των μεγάλων αντι-πολιτικών θεωριών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη (και της επινόησης από τον Αριστοτέλη της πολιτικής επι­στήμης). Ο Αριστοτέλης ήθελε να αποδείξει ότι «ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως ζώον της πόλεως [πολιτικόν], αλλά και αυτός, όπως ο Πλάτων, τιμά την πόλιν στην αποτυχία της. Όπως θα δείξω παρακάτω τόσο ο ένας θεωρητικός όσο και ο άλλος βραχυκυκλώνουν την πρό­κληση που έθετε η πολιτική (και ιδιαίτερα η δημοκρατική) ύπαρξη. Οικοδομώντας την απαιτούμενη τάξη στο επίπεδο της πόλεως κατευθείαν μέσα στο άτομο, εξορίζουν το φάντασμα του Γύγη, που θάλλει μέσα στα κενά που δημιουργεί η πολιτική.

Η ανάγκη συμβιβασμού με τη στενή αλλά αφύσικη σχέση ανάμεσα στην πολιτεία και το άτομο παρήγαγε την πολιτική θεωρία. Η σχέση αυτή γεννήθηκε με την πόλιν κι έφτασε σε έξαρση με την εξέλιξη της δημοκρατίας. Η ιστορία της εξέλιξης της πολιτικής σκέψης υποδηλώ­νει το ότι -και το γιατί- η πολιτική και προσωπική αυτοκατανόηση του ανθρώπου είναι προορισμένες να χωρίζουν και να συνυπάρχουν. Αυτή η ιστορία έχει σημασία σήμερα.

Όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, και εμείς βραχυκυκλώνουμε την πολιτική πρόκληση, μεγεθύνοντας, όμως, περισσότερο παρά συρρικνώνοντας την απόστα­ση ανάμεσα στο άτομο και την πολιτεία. Υπάρχει αρκετός χώρος για τον Γύγη, που μπορεί να λειτουργεί αόρατα ως «ιδιώτης». Η εξέλιξη των αρχαίων πολιτικών ιδεών ως απάντησης στη δημοκρατία υποδηλώνει ότι αυτή η αφελής ελπίδα αποτελεί ψευδαίσθηση.

Το κενό που απάλειψαν τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης, το κενό που καταλαμβάνει η πολιτική, δημιουργήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες κατά την αρχαϊκή περίοδο. (Θα μιλήσω εδώ αποκλειστικά για τους Αθηναίους, αφού αυτοί άφησαν τις περισσότερες μαρτυρίες και είχαν τη μεγαλύτερη επιρροή στην εξέλιξη της δημοκρατίας και της πολιτικής θεωρίας.) Η πόλις ήταν ένα σύνορο. Η λέξη προέρχεται από μια ρίζα που σημαίνει «τοίχος».

Αυτό το σύνορο δεν ήταν απλώς σημάδι ασφάλειας από εξωτερική πίεση, προειδοποίηση σε πιθανούς εισβολείς ότι οι κάτοικοι ενός συγκεκριμένου εδαφικού θύλακα ήταν αποφασισμένοι στο σύνολό τους να υπερασπισθούν την ακεραιότητά τους. Στην πραγματικότητα, στην Αθήνα, η δημιουργία του συνόρου είχε κατεύθυνση προς τα μέσα, είχε κίνητρο την ανάγκη θεσμοθέτη­σης μιας πρόθεσης, όχι το να ασκήσει πίεση ή το να αποτελέσει αντικείμενο πίεσης. Η αρχαία πόλις δημιούργησε κενό ανάμεσα στη δουλεία και την τυραννία. Αυτό δεν ήταν κυνικός συμβιβασμός, όπως υποθέτει ο πλατωνικός Γλαύκων, αλλά ένα ένδοξο επίτευγμα.

Το σύνορο που διέκρινε τους πολίτας από τους υπολοίπους χάραζε μια επικράτεια προσωπικής αποτελεσματικότητας, τάξης και σχετικής ισότητας. Η δουλεία και η τυραννία ήταν γνήσιες απειλές. Η ιδιότητα του πολίτη στην πόλιν πρόσφερε απτά πλεονεκτήματα: ελευθερία, την ελευθερία αναζήτησης του ιδίου καλού, την ευκαιρία να κερδίσει κανείς τιμή οδηγώντας και υπερασπιζόμενος την κοινότητα. Η πόλις ήταν όργανο δικαιοσύνης η εξουσία του νόμου είχε σκοπό να εξα­σφαλίσει ότι κάθε άνθρωπος έπαιρνε όσο δικαιούνταν. Πολιτική ήταν η έκφραση της ελευθερίας συμμετοχής στην τακτοποίηση της προσω­πικής ζωής, ελευθερία ανεπίτρεπτη στις γυναίκες και στους δούλους και αδιάθετη στους επί συμβάσει χωρικούς. Η πόλις ήταν σε μεγάλο βαθμό κυριολεκτικά ο εγγυητής και το όριο αυτής της ελευθερίας.

Ακριβώς από τη φύση της, λοιπόν, η ιδιότητα του πολίτη στην πόλιν ήταν ταυτόχρονα συνδεδεμένη στενά με την προσωπική ευημερία και ασυνεχής με τα προσωπικά χαρακτηριστικά. Η πολιτική θέση αποτελούσε αφαίρεση από τα προσωπικά γνωρίσματα και από τη θέση στην κοινωνική ή οικονομική ιεραρχία. Ο πολίτης κατείχε μια θέση η οποία τυπικά καθοριζόταν από τον οικιακό κόσμο παραγωγής και αναπαρα­γωγής, που τον κατοικούσαν δούλοι και γυναίκες. Στην Αθήνα, όπως κι αλλού, η πολιτική θέση τυπικά υπερέβαινε την κοινωνική: οι χωρι­κοί και οι καταστηματάρχες περιλήφθηκαν στους πολίτες όταν τα όρια της πόλεως διατυπώθηκαν από τον Σόλωνα τον έκτο αιώνα π.Χ. Τα νέα όρια της πόλεως διέκριναν τον Αθηναίο από τον ξένο και τον ελεύθε­ρο από τον δούλο. Ο Σόλων απαγόρευσε τον δανεισμό με εγγύηση την ελευθερία τον δανειζόμενου, κι έτσι εγγυήθηκε την ελευθερία του Αθηναίου πολίτη από την υποδούλωσή του στους γείτονές του.

Μέσα στον δημόσιο χώρο της πόλεως (που συχνά ονομαζόταν τό μέσον) κάθε άνθρωπος απέκτησε πολιτική ταυτότητα. Οι μεταρρυθμί­σεις τον Σόλωνα κατέστησαν σαφή τα πολιτικά δικαιώματα και τις ευθύνες του πολίτη. Όλοι οι πολίτες, ανεξάρτητα από την κοινωνική ή πολιτική τους Θέση, είχαν έναν καθορισμένο ρόλο, αν και ο ρόλος ποί­κιλλε ανάλογα με το μέγεθος της περιουσίας των πολιτών. Σύμφωνα με τον νόμο, κάθε πολίτης που δεν έπαιρνε το μέρος της μιας ή της άλλης παράταξης σε μια διαμάχη, Θα έχανε το δικαίωμα να είναι μέλος της πόλεως. Η διατήρηση δίκαιης τάξης ήταν σαφώς ορισμένη ως ευθύνη εκάστου πολίτη.

Η δυνατότητα σύγκρουσης ανάμεσα στην προσωπική και την πολι­τική ταυτότητα ήταν εγγενής στην ίδρυση της πόλεως. Όπως υποδη­λώνει η περιγραφή του Γλαύκωνα για τα ανθρώπινα κίνητρα (σε ακραία μορφή), τα προσωπικά χαρακτηριστικά και επιθυμίες είναι μοιραίο να εισβάλλουν στον στίβο της πολιτικής. Οι πολίτες είναι και άνθρωποι με προσωπικούς δεσμούς, παρελθόν και κίνητρα, που περι­λαμβάνουν υποδουλωτικές και τυραννικές επιθυμίες. Η στάσις, η παραταξιακή πάλη που έφερνε αντιμέτωπες ομάδες αριστοκρατών μεταξύ τους ή τους πλούσιους με τους φτωχούς, ήταν, όπως βεβαιώνει ο Μ. Ι. Finley, «ομολογουμένως μια σύγκρουση συμφερόντων» (Finley 1983: 134). Παρ’ όλα αυτά η συμμετοχή σε στάση ήταν επίσης σημάδι δέσμευσης για τη διατήρηση μιας τάξης που ικανοποιούσε τις ανάγκες όλων των πολιτών, όπως υποδηλώνει ο νόμος του Σόλωνα που απαγό­ρευε την ουδετερότητα.

Η λέξη δήμος (απ’ όπου η λέξη δημοκρατία) περικλείει αυτήν την αμφιβολία: μπορεί να σημαίνει είτε ολόκληρο το σώμα των πολιτών είτε τις μάζες των φτωχών. Η μεταβολή της μορφής της πολιτικής τάξης με τη βία ή την εξωτερική πίεση ήταν πάντοτε πραγματική εναλλακτική οδός, που συχνά ακολουθήθηκε από πόλεις-κράτη σ’ ολόκληρη την Ελλάδα κι επιχειρήθηκε με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία στην Αθήνα πολλές φορές κατά τον πέμπτο αιώνα. Το γεγονός αυτό δεν υποδηλώνει ότι το προσωπικό συμφέρον μόλυνε τη σημασία διατήρησης της ακεραιότητας του ορίου πόλις. Αντίθετα, ακριβώς επειδή η πόλις εκτιμούνταν εξαιτίας της ικανότητάς της να εξασφαλίζει το καλό των κατοίκων της με τη διατήρηση της ελευθε­ρίας και της τάξης, οι πολίτες συνεχώς επανεκτιμούσαν τη δυνατότη­τά της να ασκεί αυτή τη λειτουργία.

Επιμέλεια: Γιώργος Κουτσαντώνης

Συνεχίζεται