Το καλό, το κακό και το αδιάφορο. 7)

Αφού γνωρίσουμε με βεβαιότητα τη δομή και τη λειτουργία του φυσικού κόσμου (και του εαυτού μας), μπορούμε να πράττουμε σύμφωνα με τη φύση, που είναι ο τρόπος για να πετύχουμε τον τελικό μας σκοπό, δηλαδή την τέλεια ευδαιμονία. "Να ζεις σύμφωνα με την αρετή (κατ᾽ ἀρετὴν ζῆν), γιατί προς αυτή μας οδηγεί η φύση μας" είπε ο Ζήνων και με πολλές παραλλαγές επανέλαβαν οι διάδοχοί του. Να ζεις σε αρμονία με τον λόγο των πραγμάτων (ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν), γιατί όποιοι ζουν σε διαμάχη με τον εαυτό τους είναι δυστυχισμένοι.


Και τι θα γίνει με τα πράγματα που δεν ελέγχονται από εμάς; Αν συμβάλλουν στην ευτυχία μας, τότε η ευτυχία μας δεν είναι ζήτημα εσωτερικό αλλά άμεσα εξαρτώμενο από εξωτερικούς παράγοντες. Οι Στωικοί δεν μπορούσαν να το δεχθούν αυτό. Θεωρούσαν ότι το ύψιστο αγαθό είναι η αρετή, και σε αυτή βασίζεται η ευδαιμονία. Όλα τα άλλα δεν είναι αληθινά αγαθά. Νομίζουμε ότι είναι αγαθά εξαιτίας των κοινωνικών συμβάσεων ή των παθών μας· στην πραγματικότητα είναι «αδιάφορα». Έτσι όλα τα όντα χωρίζονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

Αδιάφορα για την αρετή οι Στωικοί ονόμαζαν πράγματα που συνήθως πολλοί άνθρωποι τα επιδιώκουν σαν αναγκαία προϋπόθεση για την ευδαιμονία. Πρόκειται για γνωρίσματα του ανθρώπου, σωματικά, ψυχικά και άλλα. Μερικά τα θεωρούσαν απορριπτέα, επειδή είναι αντίθετα προς τη φύση: τον πόνο, την απουσία φήμης, την έλλειψη ευφυΐας, την ανεπιτηδειότητα, τη φτώχεια, την αρρώστια, την ασχήμια, την ταπεινή καταγωγή, την αδυναμία, την καχεξία, την αναπηρία. Μερικά τα θεωρούσαν προτιμητέα, επειδή είναι σύμφωνα με τη φύση: την ηδονή, τη δόξα, την ευφυΐα, την επιτηδειότητα, τον πλούτο, την υγεία, την ομορφιά, την ευγενική καταγωγή, τη δύναμη, την ευεξία, την αρτιμέλεια.

Η ανατροπή των κατεστημένων αξιών από τους Στωικούς είναι πλήρης. Όλα τα θεωρούν πράγματα που μπορεί να χρησιμοποιηθούν άλλοτε με θετικό τρόπο κι άλλοτε με αρνητικό. Απλώς πρέπει να προτιμάται η δεύτερη ομάδα. Ωστόσο, κανένα από τα χαρακτηριστικά αυτά δεν έχει σημασία για την ηθικότητα του ανθρώπου. Το μόνο που μετρά είναι η ηθική του πρόθεση και η ενάρετη ζωή.

Η αρετή είναι η μοναδική αξία και η κατοχή της είναι αρκετή για να φέρει την ευτυχία. Η αρετή είναι μία και αδιαίτερη: δεν υπάρχουν πράξεις που είναι περισσότερο ή λιγότερο ενάρετες· ή είναι ή δεν είναι. Όπως και το αντίθετο: οι πράξεις που είναι αντίθετες στην αρετή είναι όμοιες: όλες απέχουν εξίσου από την αρετή, είτε είναι μια κλοπή σοκολάτας είτε ένας φόνος!

Εφόσον δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις, η αρετή δεν κατακτιέται σταδιακά ούτε το ήθος μπορεί να βελτιώνεται σταδιακά. Ο άνθρωπος περνά διαμιάς από τη μια κατάσταση στην άλλη· από την αχρειότητα στην τελειότητα.

Οι διάφορες αρετές που βρίσκουμε στους καταλόγους που άρεσαν στους Στωικούς (από αγάπη στη συστηματοποίηση και για διδακτικούς λόγους) ουσιαστικά αποτελούν όψεις ενός αδιάσπαστου όλου.

Επειδή όμως η αρετή είναι μία, αυτό σημαίνει ότι οι αρετές δεν διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική τάξη ή άλλες συνθήκες. Όλοι οι άνθρωποι είναι προορισμένοι για το ένα και μοναδικό είδος αρετής.

Τα πάθη και η απάθεια

Η αρετή είναι η βασιλική και μόνη οδός για την ευδαιμονία. Αντίθετα, πηγή της δυστυχίας είναι τα πάθη. Αν μάθουμε πώς δημιουργούνται, θα τα καταπολεμήσουμε – υπόσχονταν οι Στωικοί. Τα πάθη δεν είναι απλώς τα ισχυρά συναισθήματα (ο έρωτας, η ηδονή, η φιλοδοξία), αλλά ένα πλήθος ψυχικών καταστάσεων.

Όλα αυτά τα πάθη δεν προέρχονται από κάποιο άλογο τμήμα της ψυχής. Για τους Στωικούς είναι λανθασμένες κρίσεις, μη λογικές κινήσεις της λογικής ψυχής του ανθρώπου. Δημιουργούνται όταν ο άνθρωπος βασίζεται σε ψευδείς εντυπώσεις και επιζητεί ή αποφεύγει πράγματα τα οποία είναι αδιάφορα. Είναι ανεξέλεγκτες κινήσεις, ορμή που πλεονάζει, υπερβολικές παρορμήσεις.

Τα πάθη δεν περιορίζονται. Ούτε εδώ υπάρχει μέση λύση: τα πάθη πρέπει να εξαλειφθούν τελείως, ώστε οι επιθυμίες του ανθρώπου να εναρμονιστούν με τον λόγο. Και τότε θα μπορέσει ο άνθρωπος να ζήσει σύμφωνα με τη φύση.

Ο μόνος που καταφέρνει να απαλλαγεί από όλα τα πάθη είναι ο σοφός, έλεγαν οι Στωικοί. Βέβαια και ο Περσαίος, ο μαθητής του Ζήνωνα, νόμιζε ότι είχε απαλλαγεί από τα πάθη, όπως ακριβώς δίδασκε. Για να τον δοκιμάσει ο βασιλιάς Αντίγονος, φρόντισε να φτάσει στα αφτιά του Περσαίου η ψεύτικη είδηση ότι οι εχθροί τού είχαν αρπάξει την περιουσία. Λυπήθηκε και σκυθρώπιασε ο Περσαίος, και ο Αντίγονος αμέσως τον πείραξε: «Βλέπεις ότι ο πλούτος δεν είναι αδιάφορος;» (Διογένης Λαέρτιος 7.36).

Ἐκ τοῦ κόσμου τούτου, όχι όμως ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ: ο στωικός σοφός

Είναι αλήθεια δυνατόν ένας άνθρωπος να μπορέσει να γίνει σοφός; Το ιδεώδες που υποστήριξαν οι Στωικοί μοιάζει τόσο αυστηρό και τόσο ανέφικτο! Εφόσον δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις του καλού, εφόσον κάτι δεν μπορεί να είναι λίγο καλύτερο από κάτι άλλο, εφόσον τα πράγματα είναι ή καλά ή κακά, τότε, μέχρι να γίνεις καλός είσαι κακός, και μέχρι να γίνεις σοφός είσαι ανόητος. Αν ο σοφός έχει το κεφάλι του έξω από το νερό, όλοι οι άλλοι το έχουν μέσα στο νερό. Τι σημασία έχει αν κάποιος το έχει ένα μέτρο κάτω από την επιφάνεια και κάποιος άλλος πέντε; Όσοι είναι μέσα στο νερό θα πνιγούν.

Ο Χρύσιππος καταλάβαινε ότι η διδασκαλία τους είναι σκληρή σε αυτό το σημείο: «Δίνουμε την εντύπωση ότι μιλάμε για πράγματα που, λόγω της εξαιρετικής σπουδαιότητας και της ομορφιάς τους, μοιάζουν με πλάσματα της φαντασίας και δεν είναι σύμφωνα με τον άνθρωπο και την ανθρώπινη φύση.» Κι αν ίσως δεν είναι τελείως ακατόρθωτο να γίνει κάποιος σοφός, μόνο δυο τρεις άνθρωποι (κατά τον ίδιο) κατόρθωσαν στο πέρασμα των αιώνων να κατακτήσουν τον ηθικά τέλειο βίο. Άρα, όλοι οι υπόλοιποι άνθρωποι είναι ανόητοι και αχρείοι.

Ποιες ελπίδες έχουν τότε οι κοινοί θνητοί; Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια μέχρι οι Στωικοί να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους, πιεσμένοι από το ενδιαφέρον και τις ερωτήσεις των απλών ανθρώπων. Από τον 2ο αιώνα π.Χ. διατύπωσαν μια πιο ρεαλιστική ηθική του πρέποντος. Η ηθική αυτή υπαγορεύει μια συμπεριφορά που δεν ταυτίζεται με την αρετή, αλλά τη μιμείται· και προσφέρει κάποια στηρίγματα, κάποιες υποδείξεις στον μέσο άνθρωπο για τις καταστάσεις της ζωής. Οι άνθρωποι θα εφαρμόζουν τα καθήκοντά τους, ηθικά ταιριαστές πράξεις που είναι σύμφωνες με τη λογική ανθρώπινη φύση: να τιμάς τους γονείς και την πατρίδα σου, να φροντίζεις την υγεία σου και άλλα παρόμοια.

Ο Χρύσιππος προφανώς ένιωθε ότι ένας συνεπής στωικός ποτέ δεν θα διέπραττε κακό. Θα ένιωθε όμως ατάραχος κι όταν έβλεπε γύρω του να γίνονται τόσα κακά που ο καθένας καθημερινά μπορεί να δει. Θα του αρκούσε που ο ίδιος δεν συμμετείχε και, προκειμένου να διατηρήσει τη γαλήνη της ψυχής του, δεν θα έκανε κάτι για να εμποδίσει το κακό ή να ανακουφίσει όποιον το έπαθε.

Μέσα στον σοφό, όπως τον όρισαν οι θεμελιωτές της Στοάς, υποβόσκει μια σύγκρουση ανάμεσα στη ζωή που θα έπρεπε να ζει και στις συνήθειες της καθημερινότητας. Ο Ζήνων αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: ήθελε, και το έδειχνε όπως μπορούσε, να είναι στον κόσμο αλλά να μην είναι με τον κόσμο. Να μην αποσυρθεί πλήρως, αλλά να απομονώνεται, να μοιάζει ξένος μέσα στο πλήθος. Να μη συμπεριφέρεται όπως θα περίμεναν οι άλλοι – κι ας τον θεωρούσαν παράξενο, κι ας γινόταν ως και νούμερο στις κωμωδίες και τις σάτιρες (όπως άλλωστε είχε γίνει και ο Σωκράτης). Ίσα ίσα, σκεφτόταν: τότε γεννιέται η απορία και ο θαυμασμός για τον φιλόσοφο βίο. Ο Ζήνων επιδίωξε να ζήσει διαφορετικά από τους πολλούς αλλά και να ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους φιλοσόφους. Και τα κατάφερε.

Αν όμως ο στωικός σοφός είναι αυτάρκης και κύριος του εαυτού του, η πολιτεία χάνει τη δύναμή της. Η ιδεώδης κοινότητα, στην οποία ζει ο σοφός, έχει ως βασιλιά τον νόμο· ο νόμος καθορίζει τι είναι άξιο και τι ανάξιο, τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πράττουν όσοι έχουν φύση πολιτική. Μόνο σε αυτή την κοινότητα κυριαρχεί η ομόνοια, που επιτυγχάνεται χάρη στην πολιτική αρετή, και ένας τρόπος ζωής που καταργεί τις διακρίσεις ως προς το φύλο, την εθνικότητα, την καταγωγή ή την περιουσία.


Συνεχιζεται..