Γιατί λέμε ψέματα: Όλη η… αλήθεια

Το ψέμα δεσπόζει στην καθημερινότητά μας και όσοι το αρνούνται τότε μάλλον και αυτοί… ψεύδονται. Οι περισσότεροι από εμάς (αν όχι όλοι), κάποια στιγμή της ζωής μας αναγκαστήκαμε να πούμε και από ένα. Όσο για αυτά που κατά καιρούς έχουμε ακούσει, ο κατάλογος δεν έχει τέλος. Πολιτική;
"Λεφτά υπάρχουν". Δουλειά; "Θα το έχω έτοιμο μέχρι αύριο το αργότερο". Σχέσεις; "Αγάπη, δεν είναι αυτό που νομίζεις". Οικογένεια; "Κοίτα ένα δώρο που σου έφερε ο Άγιος Βασίλης!".
Όπου και αν "κοιτάξουμε» στη καθημερινότητα, το ψέμα είναι εκεί και μας κλείνει πονηρά το μάτι. 

Τι μας ωθεί όμως, στο να το πούμε; Είναι όντως στη φύση μας ή εξαρτάται από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώσαμε; Πώς επηρεάζει τις σχέσεις μας; Ποια είναι η θετική του πλευρά; Με την βοήθεια του Ψυχολόγου κ. Νικόλαου Βακόνδιου (ψυχ)αναλύουμε την ύπαρξη του ψέματος στη ζωή μας.

Ψεύτες από… κούνια;

Για το κατά πόσο το ψέμα είναι κάτι που «κουβαλάμε» μέσα μας από τη γέννησή μας δεν υπάρχει σαφής απάντηση, καθώς για να δώσουμε στον άλλον μια πραγματικότητα που θέλουμε να πιστέψει, θα πρέπει πρώτα να τον καταλάβουμε, κάτι που επιτυγχάνεται με τον καιρό. Στο ζωικό βασίλειο πάντως, και συγκεκριμένα στους πιθήκους, έχει παρατηρηθεί ότι μπορεί να «προσπερνούν» την τροφή τους, όταν νιώθουν ότι τους παρακολουθούν ζώα του είδους τους, υποδηλώνοντας ότι δεν υπάρχει αξιόλογη τροφή εκεί. Πιθανώς λοιπόν, το ψέμα βιολογικά να βοηθά στην επιβίωση κάποιες φορές.

«Το ψέμα είναι ένα παράγωγο της λογικής σκέψης προκειμένου να ‘κατευθύνεις’ την συμπεριφορά του άλλου εκεί που θες. Προϋποθέτει, όμως και την κατανόηση του μυαλού του άλλου, προκειμένου να γίνει πιο ‘πιστευτό’», εξηγεί ο κ. Βακόνδιος και προσθέτει: «Ως άνθρωποι επικοινωνούμε μεταξύ μας λεκτικά και μη λεκτικά- κινήσεις και χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου. Όμως, η επικοινωνία μας, ‘ενισχύεται’ ιδιαίτερα από την κατανόησή μας - σε βαθμό που ποικίλλει μεταξύ των ανθρώπων- για το ‘τί τρέχει’ στο μυαλό των άλλων, μέσω της ικανότητας της ενσυναίσθησης».

Η ενσυναίσθηση, σύμφωνα με τον κ. Βακόνδιο είναι η ικανότητα του να «μπαίνει κάποιος στο μυαλό» του άλλου και να νιώθει όπως νιώθει εκείνος. Η ικανότητα αυτή ποικίλλει στον βαθμό που την έχει ο κάθε άνθρωπος, πιθανά για λόγους βιολογικούς, σίγουρα όμως για λόγους περιβαλλοντικούς, δηλαδή ‘εκπαιδεύεται’ και μπορεί να αυξηθεί .

Η ενσυναίσθηση χρησιμοποιείται καθημερινά προκειμένου να κατανοήσουμε πως νιώθει ο «άλλος» και να επικοινωνήσουμε. 

Όταν όμως σκόπιμα θέλουμε να πούμε ψέματα σε κάποιον, την χρησιμοποιούμε επίσης, σκεπτόμενοι πως αυτός θα εκλάβει με το μυαλό του το ψέμα που θα του πούμε. Με αυτόν τον τρόπο, το άτομο που ψεύδεται σκόπιμα, «σχεδιάζει» και προγραμματίζει» την συμπεριφορά ή αντίδραση του άλλου, έτσι ώστε να είναι αυτή που ο «ψεύτης» επιθυμεί. Το αν το κάνει για ηθικό σκοπό ή όχι, είναι θέμα ηθικής. Συγκεκριμένα για την ηθική, ο κ. Βακόνδιος λέει πως σχετίζεται με βιολογικούς παράγοντες του ανθρώπου, όπως η ανάπτυξη του εγκεφάλου, αλλά και με κοινωνικούς όπως η επίδραση του περιβάλλοντος. Και το πρώτο ουσιαστικό περιβάλλον του ανθρώπου είναι οι γονείς.

«Μέσω της μάθησης και της μίμησης προτύπων - τα πρώτα και καθοριστικά είναι οι γονείς μας, μπορεί να διδαχτούμε ασυνείδητα, αν οι ίδιοι το πράττουν ή μια κοινωνία ή τα ηγετικά πρόσωπα μιας κοινωνίας, ότι αφού το ψέμα ανταμείβεται, δεν είναι κάτι κακό ή ανήθικο», επισημαίνει ο κ. Βακόνδιος τονίζοντας πως σημαντικό ρόλο για την ηθική ανάπτυξη του ατόμου παίζει το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει, η νοημοσύνη που έχει και η εκπαίδευση που θα λάβει.

Το ψέμα στις σχέσεις

Τα ψέματα στις σχέσεις, οποιεσδήποτε και αν είναι αυτές (ερωτικές, κοινωνικές, εργασιακές) εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την αυτοπεποίθηση. «Η αυτοπεποίθηση ενός ανθρώπου είναι ένα νοητικό σχήμα ‘αποθηκευμένο’ στον εγκέφαλο, το οποίο διαμορφώνεται κυρίως από τις ικανότητες μας όπως τις αντιλαμβανόμαστε εμείς οι ίδιοι και από το πως μας ‘βλέπει’ το περιβάλλον μας. Ιδιαίτερα, το πρώτο καθοριστικό περιβάλλον της ζωής μας, οι γονείς μας. Αυτό που πιστεύουν αυτοί για εμάς, το υιοθετούμε ασυνείδητα. Ακόμη κι αν κάνουν λάθος…», αναφέρει ο κ. Βακόνδιος.

Επομένως, όσο λιγότερο καλή είναι η εικόνα ενός ανθρώπου για τον εαυτό του, τόσο περισσότερο προσπαθεί να αντλεί αυτοπεποίθηση από την αποδοχή και τον θαυμασμό των άλλων. Ακόμα και αν αυτό απαιτεί το να φορέσει μια «μάσκα», η οποία δεν είναι ο εαυτός του. «Στις σχέσεις αναπαράγουμε τη συμπεριφορά που έχουμε όταν ήμασταν παιδιά», τονίζοντας πως η προσωπικότητά μας μπαίνει αυτούσια σε μία σχέση.
Υπάρχουν πάντως και περιπτώσεις που κάποιος λέει ψέματα στις σχέσεις του («Τι έχεις; - Τίποτα») γιατί πολύ απλά δεν μπορεί να καταλάβει τι είναι αυτό που δεν πάει καλά με τον εαυτό του. «Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αυτοανάλυση δεν είναι εφικτή. Έτσι λέμε ψέματα στον εαυτό μας, καθώς υπάρχουν μηχανισμοί που μας εμποδίζουν να τον κατανοήσουμε».

Σε καλό να μας βγει
 
Και όμως, τα ψέματα δεν είναι πάντα «κακά» ή ανήθικα. Τα λεγόμενα «λευκά» ή «κατά συνθήκη» ψεύδη δεν προκαλούν κακό σε άλλους ανθρώπους. «Είναι ψέματα που δεν βλάπτουν τους άλλους στην πράξη, ούτε ηθικά. Για παράδειγμα κάποιος τρίτος πει μια κακή γνώμη και δεν τη μεταφέρουμε σε ένα δικό μας άνθρωπο για να μη τον στεναχωρήσουμε δεν βλάπτουμε κάποιον. Επίσης, αν στη δουλειά μας ζητήσουν κάτι που δεν είναι αρμοδιότητά τους να μάθουν και εμείς πούμε πως δεν ξέρουμε, είναι επίσης ένα "λευκό ψέμα".

Οδηγός επιβίωσης

Η διαδικασία για να καταλάβουμε αν κάποιος μας λέει ψέματα δεν είναι τόσο εύκολη, καθώς ως άνθρωποι έχουμε τη τάση να εκλαμβάνουμε αυτό που μας λέγεται από κάποιον ως αλήθεια. «Είναι κουραστικό και απαιτεί κάποιες ικανότητες να ‘διερευνάς’ συνεχώς και να αναλύεις σωστά τα κίνητρα συμπεριφοράς του άλλου. Έτσι είναι πιο βολικό να δέχεσαι ως αλήθεια αυτό που σου δηλώνει ο άλλος ως αλήθεια».

Όμως σημαντικό συχνά είναι, όχι μόνο να διερευνήσουμε, πιο σωστά με την καθοδήγηση ειδικού, γιατί ψεύδεται συχνά κάποιος δικός μας άνθρωπος αλλά και για ποιους προσωπικούς λόγους «δεχόμαστε» τα ψέματα του άλλου και τι για παράδειγμα φόβους δικούς μας μπορεί να κρύβει η αποδοχή αυτή. Στις σχέσεις για παράδειγμα, μπορεί να είμαστε τόσο συναισθηματικά δεμένοι με κάποιον ώστε να πείθουμε τον εαυτό μας ότι τα ψέματά του είναι αληθινά, ακόμα και αν μέσα μας ξέρουμε ότι είναι ψέματα. "Ο άνθρωπος αργεί να αντιληφθεί τα κίνητρα του άλλου. Γιατί ακριβώς παίρνει ως δεδομένο αυτό που λέει ο άλλος, ακόμα και αν πρόκειται για αυτοανάλυση. Έχουμε αυτή τη τάση ως άνθρωποι".

Νικόλαος Γ. Βακονδιος
Ψυχολόγος - Πτυχιούχος
Α.Π.Θ.