Στο όνομα της δημόσιας υγείας: H φυλετική υγιεινή των NAZI

 

Στις δημοκρατικές κοινωνίες, οι ανάγκες της δημόσιας υγείας απαιτούν μερικές φορές από τους πολίτες να κάνουν θυσίες για το γενικότερο καλό, αλλά στη ναζιστική Γερμανία, η εθνική δημόσια υγεία - Volksgesundheit - είχε απόλυτη προτεραιότητα έναντι της ατομικής υγειονομικής περίθαλψης.

Οι γιατροί και οι ιατρικά καταρτισμένοι ακαδημαϊκοί, πολλοί από τους οποίους ήταν υποστηρικτές της "φυλετικής υγιεινής" ή ευγονικής, νομιμοποίησαν και βοήθησαν στην εφαρμογή των ναζιστικών πολιτικών με στόχο την "εκκαθάριση" της γερμανικής κοινωνίας από ανθρώπους που θεωρούνταν βιολογικές απειλές για την υγεία του έθνους. Τα μέτρα φυλετικής υγιεινής ξεκίνησαν με τη μαζική στείρωση των "γενετικά ασθενών" και κατέληξαν σχεδόν στην εκμηδένιση του ευρωπαϊκού εβραϊσμού.

Η έννοια της φυλετικής υγιεινής είχε βαθιές ρίζες στη Γερμανία. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ολοένα και περισσότεροι επαγγελματίες της ιατρικής και της δημόσιας υγείας κατήγγειλαν τη μείωση των γεννήσεων στη Γερμανία και τον θεωρούμενο βιολογικό "εκφυλισμό" του έθνους και πρότειναν μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση της ποσότητας και της ποιότητας του πληθυσμού. Η ραγδαία εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση είχαν δημιουργήσει υπερπλήρεις πόλεις, με συνοδές συνθήκες εκτεταμένης φτώχειας και εγκληματικότητας - την εξάπλωση της φυματίωσης, της σύφιλης, της γονόρροιας και άλλων μεταδοτικών ασθενειών - και τον αυξανόμενο αριθμό ατόμων που χαρακτηρίζονταν από τους ψυχιάτρους ως ψυχικά άρρωστα ή καθυστερημένα, τα οποία χρειάζονταν ειδική φροντίδα.

Οι αλλαγές αυτές συνέπεσαν με την άνθηση της ιατρικής έρευνας και την ίδρυση δεκάδων νέων ινστιτούτων και εργαστηρίων. Οι ανακαλύψεις στη βακτηριολογία και στον αναδυόμενο τομέα της γενετικής - η δημοσίευση της θεωρίας του August Weismann για το αμετάβλητο βλαστικό πλάσμα τη δεκαετία του 1890 και η "επανανακάλυψη" των νόμων της κληρονομικότητας του Gregor Mendel το 1900 - φάνηκε να υπόσχονται βιολογικές ή ιατρικές λύσεις στα προβλήματα της Γερμανίας. Οι γιατροί και οι ιατρικοί ερευνητές άρχισαν να θεωρούν τους εαυτούς τους ως τους οδηγούς για μια υγιή, ηθική και εργατική Γερμανία.(1)

Η απώλεια σχεδόν 2 εκατομμυρίων Γερμανών ανδρών στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο επιδείνωσε τους φόβους για τον πληθυσμό και έδωσε ώθηση στο νέο ενδιαφέρον για τη γενετική και την ευγονική ως δρόμο προς τη σωτηρία. Στο πλαίσιο της μεταπολεμικής Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, άνοιξαν δύο ερευνητικά ινστιτούτα που χρηματοδοτήθηκαν από την κυβέρνηση, το ένα με έμφαση στην ψυχιατρική και το άλλο στην ανθρωπολογία, την ανθρώπινη κληρονομικότητα και την ευγονική. Στη δεκαετία του 1920, πολλοί Γερμανοί φοιτητές ιατρικής παρακολούθησαν μαθήματα γενετικής που ενσωμάτωναν το θέμα της φυλετικής υγιεινής.

Πριν από το 1933, οι προτάσεις ευγονικής, όπως η στείρωση των διανοητικά καθυστερημένων και των ασθενών, απέτυχαν να κερδίσουν ευρεία υποστήριξη, αλλά η ναζιστική "επανάσταση", που άρχισε εκείνο το έτος με την ανάληψη της εξουσίας από τον Αδόλφο Χίτλερ, ανέτρεψε το status quo. Η πολιτική αντίθεση στην ευγονική παραμερίστηκε, δίνοντας τη θέση της σε μια ανεμπόδιστη, καταναγκαστική και ρατσιστική ναζιστική ποικιλία. Στο Mein Kampf, ο Χίτλερ έγραψε ότι "το εθνικό κράτος ... πρέπει να φροντίσει ώστε μόνο οι υγιείς να γεννούν παιδιά" χρησιμοποιώντας "σύγχρονα ιατρικά μέσα". Η προσπάθεια των Ναζί να δημιουργήσουν έναν υγιή γερμανικό λαό συνδεόταν με υπερεθνικιστικούς και μιλιταριστικούς στόχους: πολλοί περισσότεροι υγιείς εργάτες, αγρότες και στρατιώτες χρειάζονταν για να επεκτείνει η Γερμανία την επικράτειά της και να γίνει μια κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη.

Ορισμένοι γιατροί και βιολόγοι που υποστήριζαν την ευγονική αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στον λυσσαλέο αντισημιτισμό του ναζισμού. Αλλά σε αντάλλαγμα για την αποδοχή της δίωξης των Εβραίων ως πηγή βιολογικού εκφυλισμού, πολλοί στην ιατρική κοινότητα καλωσόρισαν τη νέα έμφαση στη βιολογία και την κληρονομικότητα, την αυξημένη χρηματοδότηση της έρευνας και τις νέες ευκαιρίες καριέρας - συμπεριλαμβανομένων των ευκαιριών που δημιουργήθηκαν από την εκκαθάριση των Εβραίων και των αριστερών από τους τομείς της ιατρικής και της δημόσιας υγείας.(2)



Μελέτη διδύμων στο Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας, Ανθρώπινης Κληρονομικότητας και Ευγονικής, από τον Otmar von Verschuer, Φεβρ. 1928 

Ανώτερα, σημαίνοντα μέλη της πρώτης γενιάς φυλετικών υγιεινολόγων συνεργάστηκαν με το ναζιστικό καθεστώς. Ο Ernst Rüdin, διευθυντής του ψυχιατρικού ινστιτούτου του Μονάχου και διεθνώς γνωστός για το έργο του που χρησιμοποιούσε τράπεζες γενεαλογικών δεδομένων για τη μελέτη της πρόγνωσης των ψυχιατρικών ασθενειών, βοήθησε στη σύνταξη του νόμου του καθεστώτος για την υποχρεωτική στείρωση του 1933. Ο Eugen Fischer, ο ιατρικά εκπαιδευμένος διευθυντής του ευγονικού ινστιτούτου του Βερολίνου, και ο Otmar von Verschuer, ένας γενετιστής γνωστός για την έρευνά του σε δίδυμα (Εικ. 1) και μέντορας του Dr. Josef Mengele (ο οποίος αργότερα έγινε διαβόητος για την έρευνα σε δίδυμα που διεξήγαγε στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου), υπηρέτησαν ως ιατρικοί δικαστές στα νέα δικαστήρια κληρονομικής υγείας. Αυτοί και εκατοντάδες άλλοι ειδικοί γιατροί και ψυχίατροι επέτρεψαν στα δικαστήρια να παρουσιάσουν αποδεικτικά στοιχεία που υποστήριζαν το επιχείρημα της πολιτείας για τη στείρωση, όπως οικογενειακές γενεαλογίες που εντόπιζαν υποτιθέμενες κληρονομικές αλλοιώσεις και τεστ νοημοσύνης που περιείχαν ερωτήσεις βασισμένες στην εκπαίδευση

Μέχρι το 1945, περίπου 400.000 Γερμανοί είχαν στειρωθεί βίαια. Η εξαιρετικά ελαστική διάγνωση της "διανοητικής ανεπάρκειας" παρείχε νομική βάση στις περισσότερες περιπτώσεις- η διάγνωση της σχιζοφρένειας αντιπροσώπευε τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα. Άλλες ασθένειες που καλύπτονταν από το νόμο του 1933 ήταν η μανιοκαταθλιπτική διαταραχή, η γενετική επιληψία, η χορεία του Huntington, η γενετική τύφλωση, η γενετική κώφωση, η σοβαρή σωματική παραμόρφωση και ο χρόνιος αλκοολισμός. Η αποκοπή των σαλπίγγων ήταν η τυπική μέθοδος στείρωσης των γυναικών και η αγγειεκτομή ήταν η συνήθης διαδικασία για τους άνδρες. Μέχρι και 5.000 άτομα πέθαναν ως αποτέλεσμα χειρουργικών επεμβάσεων, στην πλειοψηφία τους γυναίκες.(3)

Εικ. 2 "Κουβαλάς κι εσύ το βάρος"
Βιβλίο βιολογίας Λυκείου πληροφορεί ότι τα "ένα γενετικά άρρωστο άτομο κοστίζει κατά μέσο όρο 50.000 μάρκα, μέχρι την ηλικία των 60 ετών"

Για να επιτευχθεί η υποστήριξη της κοινής γνώμης για αυτό το καταναγκαστικό πρόγραμμα, αφίσες, ντοκιμαντέρ και βιβλία βιολογίας γυμνασίου (Εικ. 2) υποστήριζαν την υπόθεση της στείρωσης: "μια εύκολη χειρουργική επέμβαση, ένα ανθρώπινο μέσο με το οποίο το έθνος μπορεί να προστατευτεί από την απέραντη δυστυχία". Η προπαγανδιστική εκστρατεία παρουσίαζε τους στόχους της ως λιγότερο από πλήρως ανθρώπινους. Αν και πιο έντονο στον τόνο, αντλούσε το περιεχόμενό της από τα φυλλάδια, τις επιδείξεις και τις ταινίες υγείας που παρήχθησαν κατά τη δεκαετία του 1920 σε άλλες χώρες όπου είχαν εξαπλωθεί οι ιδέες για τη "βελτίωση της φυλής", από τη Μεγάλη Βρετανία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Σουηδία και τη Δανία μέχρι τη Σοβιετική Ένωση, τη Βραζιλία και την Ιαπωνία.

Οι υποστηρικτές της ευγονικής στις αρχές του 20ού αιώνα υποστήριζαν ότι η σύγχρονη ιατρική παρενέβαινε στη δαρβινική φυσική επιλογή διατηρώντας τους αδύναμους ζωντανούς, ότι τα διανοητικά καθυστερημένα και άρρωστα άτομα αναπαράγονταν με πολύ ταχύτερο ρυθμό από ό,τι τα πολύτιμα, παραγωγικά άτομα και ότι το κόστος για τη διατήρηση των "ελαττωματικών" σε ειδικά σπίτια, νοσοκομεία, σχολεία και φυλακές αυξανόταν.(4) Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι ευγονικοί βοήθησαν στην ψήφιση νόμων για τη στείρωση σε πολλές πολιτείες, και πριν από το 1933 οι Γερμανοί ρατσιστές επικαλέστηκαν αυτή την εμπειρία για να στηρίξουν τις δικές τους προτάσεις για νόμο περί στείρωσης. Μεταξύ 1907 και 1945, καταγράφηκαν 40.000 ευγονικές επεμβάσεις στείρωσης στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι μισές από αυτές στην Καλιφόρνια, όπου οι ασθενείς στα κρατικά ψυχιατρεία ήταν οι κύριοι στόχοι. Νόμοι περί στείρωσης θεσπίστηκαν επίσης στις δυτικές επαρχίες του Καναδά, σε ορισμένα ελβετικά καντόνια και στη Σκανδιναβία. Αλλά πουθενά ο αριθμός των στειρώσεων δεν πλησίασε αυτόν της Γερμανίας.

Η ναζιστική προσπάθεια στείρωσης εντάχθηκε σε ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα φυλετικής υγιεινής. Άλλα βασικά στοιχεία περιελάμβαναν την απαγόρευση γάμων μεταξύ "κληρονομικά υγιών" Γερμανών και ατόμων που θεωρούνταν γενετικά ακατάλληλα ή μολυσμένα με φυματίωση ή αφροδίσια νοσήματα και μεταξύ Εβραίων και μη Εβραίων. Οι προπαγανδιστικές αφίσες που ανακοίνωναν το νέο έγκλημα του "φυλετικού εκφυλισμού" απεικόνιζαν τους Εβραίους ως μαύρους και οι Γερμανοί αξιωματούχοι συχνά αναφέρονταν στους αμερικανικούς νόμους κατά του φυλετικού εκφυλισμού για να υπερασπιστούν τη δική τους νομοθεσία που έκανε διακρίσεις. Για να επιβάλει τα μέτρα φυλετικής υγιεινής, το χιτλερικό καθεστώς ίδρυσε εκατοντάδες "κλινικές κληρονομικής και φυλετικής φροντίδας" που εξέταζαν το οικογενειακό ιστορικό των ανθρώπων. Οι κλινικές, στελεχωμένες από χιλιάδες γιατρούς και βοηθούς γιατρών, λειτουργούσαν υπό την αιγίδα των περιφερειακών γραφείων δημόσιας υγείας και δημιούργησαν τεράστιες τράπεζες κληρονομικών δεδομένων για μελλοντική χρήση από το καθεστώς.

Αντανακλώντας τους παλιούς φόβους σχετικά με τη μείωση του ποσοστού γεννήσεων των Γερμανών, οι αξιωματούχοι εφάρμοσαν επίσης "θετικά" ευγονικά μέτρα, προωθώντας τις πολυμελείς ("πλούσιες σε παιδιά") οικογένειες για την άρια καταλληλότητα, παραχωρώντας σπίτια σε νέες συνοικίες για οικογένειες με ευγονικά προσόντα και εκδίδοντας τον Τιμητικό Σταυρό της Γερμανικής Μητρότητας σε υγιείς, "γερμανόαιμες" γυναίκες που είχαν τουλάχιστον τέσσερα παιδιά (βλ. Εικόνα 3). Οι εκστρατείες δημόσιας υγείας συμβούλευαν τις εγκύους να αποφεύγουν το αλκοόλ και τη νικοτίνη και άλλα "γενετικά δηλητήρια" που ήταν επιβλαβή για το έμβρυο.

Εικ. 3 Το ναζιστικό καθεστώς απένειμε χάλκινο μετάλλιο στις "υγιείς" Γερμανίδες μητέρες που είχαν 4 ή 5 παιδιά, ασημένιο σε όσες έκαναν 6 ή 7 και χρυσό σε όσες έκαναν 8 ή περισσότερα παιδιά. 

Μετά την εισβολή των γερμανικών δυνάμεων στην Πολωνία το 1939, η ναζιστική φυλετική υγιεινή πήρε ριζική στροφή, από τον έλεγχο της αναπαραγωγής και του γάμου στη μαζική δολοφονία ατόμων που θεωρούνταν βιολογικές απειλές. Μεταξύ 1939 και 1945, περίπου 200.000 Γερμανοί - από βρέφη που γεννήθηκαν με σύνδρομο Down και άλλες γενετικές ανωμαλίες μέχρι ηλικιωμένους ψυχιατρικούς ασθενείς που κρίθηκαν ως "ανίατα άρρωστοι" - θανατώθηκαν σε προγράμματα "ευθανασίας". Οι θανατηφόρες δόσεις φαρμάκων, η πείνα και η δηλητηρίαση με αέρια ήταν οι μέθοδοι θανάτωσης, οι οποίες χορηγήθηκαν από γιατρούς και νοσοκόμες.(5) Η χρήση θαλάμων αερίων μεταμφιεσμένων σε ντους αποτέλεσε το πρότυπο για τη μαζική δολοφονία των Εβραίων, η οποία ξεκίνησε το 1942 στα ναζιστικά στρατόπεδα στην Πολωνία.(6) Ο πόλεμος και η μείωση των ηθικών φραγμών σε μια εποχή συγκρούσεων και χάους, παρείχε την ευκαιρία να στρατολογηθούν επαγγελματίες της ιατρικής στη διεξαγωγή αυτών των δολοφονικών προγραμμάτων στο όνομα της αναγέννησης της πατρίδας.

Το 1946 και το 1947, το αμερικανικό στρατιωτικό δικαστήριο της Νυρεμβέργης δίκασε 20 Γερμανούς γιατρούς και 3 απλούς συνεργάτες για ιατρικά πειράματα σε κρατούμενους των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Αλλά οι περισσότεροι από τους Γερμανούς επιστήμονες και γιατρούς που είχαν συμβάλει στη νομιμοποίηση και την εφαρμογή των ναζιστικών πολιτικών φυλετικής υγιεινής δεν διώχθηκαν ούτε κλήθηκαν σε κανενός είδους ηθική λογοδοσία και πολλοί συνέχισαν την καριέρα τους. Ο Verschuer, για παράδειγμα, ίδρυσε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα γενετικής έρευνας της Δυτικής Γερμανίας. Ο νευροπαθολόγος Julius Hallervorden, ο οποίος είχε χρησιμοποιήσει το πρόγραμμα ευθανασίας των παιδιών ως ευκαιρία για να συγκεντρώσει νέα δείγματα προς μελέτη, συνέχισε τις έρευνές του για τον εγκέφαλο. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το Ολοκαύτωμα συνέβαλε στην απαξίωση της ευγονικής και ο ίδιος ο όρος έγινε ταμπού στην επιστημονική κοινότητα. Ακόμα κι έτσι, η στείρωση διανοητικά καθυστερημένων και ασθενών συνεχίστηκε σε ορισμένα μέρη της Σκανδιναβίας και του Καναδά μετά τον πόλεμο, και η στείρωση παρέμεινε μέρος της κοινωνικής πολιτικής στη Βιρτζίνια, τη Βόρεια Καρολίνα και τη Τζόρτζια μέχρι τη δεκαετία του 1970.

Τις τελευταίες έξι δεκαετίες, η επιστήμη της ανθρώπινης κληρονομικότητας έχει προχωρήσει σημαντικά, από τη γνώση της λειτουργίας του DNA μέχρι τη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Η πρόοδος αυτή υπόσχεται πολλά για την ιατρική πρόοδο, αλλά εμπνέει επίσης νέα, ουτοπικά οράματα για την τελειοποίηση της ανθρωπότητας. Η ιστορία των ναζιστικών πολιτικών φυλετικής υγιεινής και της ευγονικής μας υπενθυμίζει τη σημασία της διατήρησης δημοκρατικών ελέγχων και ισορροπιών στην εφαρμογή της βιοϊατρικής έρευνας και της προστασίας από τη χρήση της γενετικής με σκοπό τη διάκριση ατόμων ή ομάδων.

Παραπομπές:  

1. Weindling P. Health, race, and German politics between national unification and Nazism, 1870-1945. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1989:1-10.

2. Proctor R. Racial hygiene: medicine under the Nazis. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1988.

3. Bock G. Nazi sterilization and reproductive policies. In: Kuntz D, Bachrach S, eds. Deadly medicine: creating the master race. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2004:61-87.

4. Kevles DJ. In the name of eugenics: genetics and the uses of human heredity. New York: Alfred A. Knopf, 1985.

5. Burleigh M. Death and deliverance: euthanasia in Germany c.1900-1945. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1994.

6. Friedlander H. The origins of Nazi genocide: from euthanasia to the final solution. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1995.

Πηγή: ushmm.org

Μετάφραση: Μαντάτα Από Έξω