Μια "αντάρτικη" ομάδα κόντρα στο θεατρικό κατεστημένο

Γιώργος Βουδικλάρης*

"Αν η μάσκα μάς προστατεύει, τότε γιατί δεν μπορούμε να δούμε μια παράσταση φορώντας τη; Αν δεν μας προστατεύει, τότε γιατί τη φοράμε;"

Συνεργάζονται πάνω από 25 χρόνια. Η προσέγγισή τους στα κείμενα χαρακτηρίζεται συνήθως «ροκ». Τώρα, παρουσιάζουν την τρίτη τους Σάρα Κέιν. Οι Αντζελα Μπρούσκου και Παρθενόπη Μπουζούρη τολμούν, εν μέσω αδιανόητων συνθηκών, να συνεχίζουν να κάνουν θέατρο. Ο χώρος του Μπάγκειου μοιάζει να τους ταιριάζει αισθητικά. Αυτόν επέλεξαν για να παρουσιάσουν το «Φαίδρας Ερως» της Σ. Κέιν, μια ριζοσπαστική εκδοχή της «Φαίδρας» του Σενέκα, χρησιμοποιώντας την τέχνη –τι άλλο;– ως αντίδοτο στην περιρρέουσα παρακμή και παράνοια. Οπως συμβαίνει συνήθως με όσους δεν μιλούν συχνά δημόσια, μιλούν ουσιαστικά, τόσο για τη μακρόχρονη κοινή πορεία τους όσο και για το πώς νιώθουν ως καλλιτέχνες απέναντι στη σημερινή κυβερνητική πολιτική.

● Πόσα χρόνια δουλεύετε μαζί;

Αντζελα Μπρούσκου: Το Θέατρο Δωματίου, η ομάδα μας, ιδρύθηκε πριν από 26 χρόνια.

Παρθενόπη Μπουζούρη: Αλλά πριν αρχίσουμε να συνεργαζόμαστε, η Αντζελα ήταν δασκάλα μου. Οπότε 30!

● Και η πρώτη παράσταση ήταν...

Α: Ο «Μισάνθρωπος». Στο Κτίριο Καλλιτεχνών στην 3ης Σεπτεμβρίου. Ημασταν εκεί με τον Δημήτρη Παπαϊωάννου. Αυτός έκανε τα κοστούμια, ο Γιώργος Κουμεντάκης τη μουσική, ο Δημήτρης Δημητριάδης τη μετάφραση. Ηταν το ξεκίνημά μας και βοήθησαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι.

Π: Και μετά, κάναμε τις «Δούλες» του Ζενέ, ως «Υπηρέτριες» σε δική μας μετάφραση. Ηταν κατάληψη και γίνονταν διάφορα: αυτοκτονούσαν από τον τρίτο, έβαζαν φωτιά, έσπαγαν τα τζάμια, έκοβαν το ρεύμα κατά τη διάρκεια της παράστασης, το ενώναμε μόνοι μας και έπεφταν οι ασφάλειες σε όλο το τετράγωνο.

Ο ψυχρός πόλεμος

● Στις επιλογές των έργων που έχετε κάνει διακρίνει κανείς έναν άξονα κάπως... «ροκ»;

Α: Εχει μια αλήθεια αυτό, γιατί πάντα δουλεύαμε σε πολύ δύσκολες συνθήκες επιβίωσης. Βρίσκαμε χώρους πιο εναλλακτικούς για την εποχή. Δεν μπορούσες να βρεις χώρο αν ήσουν εκτός συστήματος. Το θεατρικό κατεστημένο ήταν πολύ ισχυρό. Κινηθήκαμε λίγο σαν... αντάρτικο πόλης.

Π: Πέρα από το χωροταξικό «αντάρτικο», δεν δημιουργήσαμε την ομάδα επειδή δεν μπορούσαμε να μπούμε στο καλλιτεχνικό κατεστημένο. Και προτάσεις είχαμε και μας θέλανε. Εμείς δεν θέλαμε. Εκείνο που χαρακτηρίζει για μένα το «ροκ» δεν είναι μόνο το πού παίζαμε, αλλά ότι ψάχναμε να βρούμε την καλλιτεχνική μας γλώσσα. Κάτι αυθεντικό. Ετσι εγώ προσλαμβάνω τον χαρακτηρισμό «ροκ».

Α: Σίγουρα είναι μια στάση ζωής και έχει συνέπειες. Αλλιώς είναι να κινείσαι με άξονα την προσωπική σου καριέρα και αλλιώς να θες να κάνεις έρευνα, να επιλέγεις έργα που θα τα ανεβάσεις ψάχνοντας να βρεις την ταυτότητά σου και τη σκηνική σου γλώσσα. Πόσο μάλλον να βρεις και άλλους ανθρώπους να συμμετάσχουν, ενώ δεν πληρώνονται. Κι όχι γιατί είχαμε λεφτά και δεν δίναμε, αλλά γιατί δεν επιδοτούμασταν. Τότε, στην επιτροπή ήταν ο Γεωργουσόπουλος και όλοι αυτοί που δεν ενθάρρυναν ποτέ την ιδέα της ομάδας. Υπήρχε ένας ψυχρός πόλεμος.

● Βρισκόμαστε σε μια χώρα όπου ακόμα και έπειτα από 26 χρόνια, ενώ ένα εγχείρημα αποδεδειγμένα πια έχει λόγο ύπαρξης, μπορεί να μην υποστηριχθεί. Δεν μπορώ να μη ρωτήσω: Το μετανιώσατε ποτέ;

Α: Αυτό ήταν καίριο χτύπημα. Πραγματικά ύστερα από τόσα χρόνια, αν ήμασταν σε οποιαδήποτε άλλη χώρα, η πρόοδος, η εξέλιξη, ο μόχθος, ο κόπος, η εργασία, ο αγώνας μας, όλη αυτή η προσπάθεια κάπως θα είχε δικαιωθεί. Σε κάθε αλλαγή κυβέρνησης ή υπουργών, πρέπει να συστηνόμαστε από την αρχή. Αυτό είναι θλιβερό.

Π: Η όλη ιστορία της επιβίωσης σε ένα περιβάλλον μη αποδοχής και εχθρικό -γιατί εχθρικό είναι, δεν είναι καν ουδέτερο!- σε αναγκάζει να εφεύρεις μια εκδοχή του εαυτού σου και να αποδεικνύεις επανειλημμένα ότι είσαι υπεράνθρωπος.

Α: Είναι σαν να θέλουν να σε κάνουν να μετανιώσεις. Και εσύ να είσαι αμετανόητος. Την αγαπάμε αυτή τη δουλειά και είναι σαν ένα ρεύμα που σε παρασύρει, σε ξαναβάζει στον χείμαρρο της ζωής.

Επιτυχία και ρίσκο

● Από την άλλη, τέχνη χωρίς ρίσκο και χωρίς την περίπτωση ακόμα και παταγώδους αποτυχίας μπορεί να υπάρξει;

Π: Για κοίτα γύρω σου τι γίνεται!

Α: Δεν έχουμε δικαίωμα στην αποτυχία. Εκεί μας κατήντησαν. Και τι σημαίνει κιόλας αποτυχία; Δεν ξέρουμε ακριβώς. Να μην αρέσει; Να μην καταλαβαίνει κάποιος το έργο σου; Να είσαι εκτός ρεύματος; Να είσαι πιο μπροστά από κάτι, οπότε να είναι δυσνόητο;

● Για το συγκεκριμένο έργο πιστεύω ότι ακόμα και η επιλογή του είναι ένα ρίσκο.

Α: Το «Φαίδρας Ερως» είναι ένα πολύ ασυνήθιστο έργο. Απαιτεί ένα ψάξιμο για μια διαφορετική σκηνική γραφή. Επί της ουσίας είναι σχεδόν αδύνατον να το αφηγηθείς ρεαλιστικά. Πρέπει να επινοήσεις πιο ποιητικούς τρόπους για να μεταφέρεις όλους τους συνειρμούς που προκύπτουν. Υπάρχει τρομερή βία. Ο βιασμός της Φαίδρας δεν είναι μόνο σωματικός. Βιασμό αποτελεί η σχέση της και με τον άντρα της και με τον Ιππόλυτο. Είναι βιασμός της ψυχής της.

Π: Αυτό είναι το τρίτο έργο της Σάρα Κέιν που κάνουμε με την Αντζελα. Από τα πέντε έργα της, είναι αυτό όπου κατ' εμέ τρολάρει το ίδιο το θέατρο. Οπως όλοι οι μεγάλοι δραματουργοί, τολμά να ανεβάσει στη σκηνή αυτό που λέμε «ανείπωτο». Η Σάρα Κέιν πειραματίζεται με μια φόρμα, στην οποία περιγράφει όχι μόνο το ανείπωτο, αλλά και κάτι που δεν γίνεται πρακτικά να δειχθεί. Αφήνει ένα ανοιχτό πεδίο στο πώς μπορείς ν' αφηγηθείς με άλλους όρους αυτό που έχει γράψει. Σου κλείνει το μάτι.

Η προσωπική εμπλοκή

● Εχετε αντιμετωπίσει μερικά κείμενα που, σχεδόν από μόνα τους, απαγορεύουν να τα ανεβάσει κανείς. Και κατά έναν περίεργο τρόπο, είναι ενδεχομένως αυτά που έχετε ανεβάσει επιτυχέστερα. Το «4:48 Ψύχωση» πάλι της Σάρα Κέιν και το «Ρομπέρτο Τσούκο» του Κολτές.

Α: Πιστεύω ότι με κάποια έργα πρέπει να έχεις και μια βιωματική συγγένεια. Δεν αρκεί απλά μια καλή σκηνοθεσία. Είναι σαν να πρέπει να τολμήσεις να δημιουργήσεις έναν δρόμο όπου θα εκθέσεις τον εαυτό σου, προσωπικά σου βιώματα. Χρειάζεται μετάγγιση αίματος. Εχει οδύνη αυτό, την οποία επιλέγεις όπως και σε επιλέγει.

Π: Η προσωπική εμπλοκή, το υλικό μας στη δουλειά αυτή, είναι και πολύτιμο και πεπερασμένο. Μιλώντας για την «Ψύχωση», η Σάρα Κέιν μπαίνει στη διαδικασία όχι να γράψει ένα χρονογράφημα της αρρώστιας της, αλλά να δημιουργήσει ένα σκηνικό ποίημα με πολιτικές διαστάσεις για το τι σημαίνει κατάθλιψη. Δεν μπορείς να εμπλακείς παρά μόνο με δικά σου υλικά, βαθιά τραυματικά, έξω και πέρα από κάθε ασφάλεια που σου παρέχουν είτε η πείρα είτε η τεχνική σου.

Α: Οπως η πριγκίπισσα Νταϊάνα, που ύστερα από όσα υπέφερε στην προσωπική της ζωή, έδωσε μια δημόσια συνέντευξη για όλα, για τις αυτοκαταστροφικές της τάσεις κ.ά. Ακριβώς γιατί το μοίρασμα φέρνει ανακούφιση. Εχω βάλει μέσα στην παράσταση κάποια κομμάτια από συνεντεύξεις της. Ορίστε, σας το αποκάλυψα.

Π: Η ίδια η Σάρα Κέιν είχε δηλώσει πως το έργο περιέχει τέτοιες αναφορές. Ηταν τότε πρόσφατος ο θάνατος της Νταϊάνα.

Α: Η Φαίδρα είναι μια παραμελημένη, σχεδόν κακοποιημένη γυναίκα που δεν έχει καμία ικανοποίηση στον γάμο της. Η ζωή της έχει μια αναλογία με της Νταϊάνα και πολλών άλλων συζύγων σημαντικών ανδρών, που τους επιβάλλεται το πρότυπο μιας τέλειας γυναίκας, η οποία θα πρέπει να φαίνεται ευτυχισμένη, με τέλεια οικογενειακή και κοινωνική ζωή. Δεν είναι τυχαίο ότι όλο αυτό μπορεί να εκτονωθεί σε ένα πάθος για έναν νεαρό στον στενό τους κύκλο: έναν ωραίο αξιωματικό, έναν σοφέρ, τον γιο του συζύγου τους.

Π: Το αντικείμενο του πόθου της Φαίδρας είναι ανάξιο έρωτα στα μάτια ενός τρίτου. Στα μάτια της Φαίδρας όμως είναι ο μεγάλος Πόθος. Είναι γνωστό το πώς τον παρουσιάζει η Σάρα Κέιν: παρηκμασμένο, χοντρό, αυτιστικό, βουλιμικό, σεξομανή, κυνικό, μηδενιστή. Ερωτεύεται αυτόν, που επιπλέον είναι και 20 χρόνια μικρότερός της και γιος του άντρα της. Πολύ ωραία θα περνάει! Είναι σαν όλα να λένε «μην το κάνεις»!

● Δεν υπάρχει ένα «μην το κάνεις» στο να ξεκινήσει κανείς μέσα σε αυτή τη συνθήκη και αυτό το χάλι (σ.σ.: με τις θεσμικές αποφάσεις για τα θέατρα κ.λπ.) να κάνει μια παράσταση;

Α: Εμείς έχουμε πωρωθεί με τις πρόβες. Είναι σαν ένα αντίδοτο σε όλο αυτό, γιατί πέρα από τις δυσκολίες υπάρχει και μία έμπνευση, κάτι πολύ δημιουργικό. Αυτό μας κάνει να ξεχνάμε ότι μπορεί σε λίγο να μην μπορούμε να παίξουμε αυτή την παράσταση. Είναι σαν να ζούμε την κάθε μέρα στα τυφλά.

Π: Είναι περίεργο. Οι συνάδελφοί μας και οι συνεργάτες μας, είμαστε οι τρελοί του χωριού. Είμαστε όλοι μαζί σε αυτό.

Α: Ισως να την κάνουμε και κρυφά την παράσταση και να μας πιάσουν να μας πάνε στη φυλακή. Οπως στην Κατοχή, που έκαναν κρυφά πρόβες. Δεν καταλαβαίνω γιατί μας επέβαλαν αυτούς τους όρους. Είναι σαν να μας τιμωρούν.

Π: Εμένα δεν θα με χάλαγε να μας κλείσουν, αρκεί να μας αποζημιώσουν. Να είναι ξεκάθαρη η θέση τους. Ή είναι επικίνδυνο, οπότε να κλείσουν όλα και να αποζημιωθούμε όπως έγινε σε άλλες χώρες, ή να πάρουμε την ευθύνη να λειτουργήσουμε, όπως σε άλλους χώρους, για παράδειγμα στις τράπεζες και στα σχολεία, τηρώντας αυστηρό πρωτόκολλο. Αν η μάσκα μάς προστατεύει, τότε γιατί δεν μπορούμε να δούμε μια παράσταση φορώντας τη; Αν δεν μας προστατεύει, τότε γιατί τη φοράμε;

Αμφισβητούμε τον εαυτό μας

● Επιστρέφοντας στη συνεργασία σας, είναι πολύς καιρός 26 χρόνια. Με προφανή πλεονεκτήματα, αλλά και μειονεκτήματα. Πώς το έχετε διαχειριστεί;

Α: Σίγουρα δεν υπάρχει πάντα μια τέλεια αρμονία. Κι εμείς αμφισβητούμε τον εαυτό μας. Δεν έχουμε τη σιγουριά ότι έχουμε βρει τους κώδικες και τα κλειδιά που ανοίγουν όλες τις πόρτες. Εχουμε φτάσει και σε αδιέξοδα. Ταυτόχρονα, υπάρχει ο κίνδυνος να επαναλαμβάνεις τον εαυτό σου. Είμαστε σαν προστάτες απέναντι στον κίνδυνο που είναι η καθεμία από εμάς για τον εαυτό της.

Π: Κάποια στιγμή λες «το αξίζω ρε γαμώτο, να κάνω κάτι εύκολο, να ξεκουραστώ λίγο». Εκεί φροντίζεις να ξυπνάς τον άλλον τη σωστή στιγμή, φροντίζεις όμως και να μείνει ζωντανός από αυτή τη διαδικασία. Μέσα από όλο αυτό που έχουμε χτίσει έπειτα από τόσα χρόνια, έχουμε καταλάβει η μία τα όρια της άλλης.

● Σίγουρα ο ηθοποιός αφήνεται στον σκηνοθέτη, ειδικά όσο η εμπιστοσύνη εδραιώνεται. Υπάρχει ένα σημείο πέραν του οποίου είναι καλό ο σκηνοθέτης να μην μπει στην ψυχή του ηθοποιού γιατί θα του κάνει κακό;

Α: Ναι, γιατί μπορεί ο σκηνοθέτης να θέλει να φτάσει σε βάθος, αλλά υπάρχει ένα όριο πέραν του οποίου πρέπει ν' αφήσεις τον άλλον να έχει την επιλογή. Πρέπει να ξέρεις μέχρι ποιο σημείο επηρεάζεις τον άλλον θετικά. Αν περάσεις αυτό το σημείο θα τον τραυματίσεις. Μετά θα έχεις έναν τραυματία, δεν θα έχεις έναν καλλιτέχνη.

Π: Για μένα ο ηθοποιός είναι κατ' εξοχήν όργανο. Αυτή είναι η πρώτη του ιδιότητα. Οσο πιο διαθέσιμο, εύκαμπτο και ευρύ είναι αυτό το όργανο τόσο πιο δημιουργικό. Τα πρώτα χρόνια ήμουν ψάρι, στρατιώτης. Σιγά σιγά άρχισαν ν' ανοίγουν τα μάτια μου. Κατάλαβα ότι δυνατότερος είναι ο ευάλωτος. Είναι αδιάφορο όταν ένας αδύναμος άνθρωπος αφήνεται να είναι ευάλωτος. Οταν το κάνει ένας δυνατός είναι ενδιαφέρον. Πρέπει να είσαι πολύ δυνατός για να είσαι ουσιαστικά ευάλωτος. Πάντα όμως κοιτάω πίσω για να δω: Είναι στη θέση τους τα πετραδάκια ή δεν θα βρίσκω τον δρόμο;

---

📍 «Φαίδρας Ερως» της Σάρα Κέιν. Στο Μπάγκειον (πλατεία Ομονοίας 18, Αθήνα), κάθε Πέμ.-Σάββ. στις 21.00 και Κυρ. στις 19.30. Σκηνοθεσία/εικαστική άποψη: Αντζελα Μπρούσκου. Μετάφραση: Διονύσης Καψάλης. Παίζουν: Παρθενόπη Μπουζούρη, Γιάννης Παπαδόπουλος, Τσιμάρας Τζανάτος, Νατάσα Εξηνταβελώνη

*Δημοσιογράφος, σκηνοθέτης και μεταφραστής

πηγή