"Ο Homo Sapiens δεν είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος, μέχρι να απαλλάξει εντελώς τη γραμματική του από τα ερωτηματικά, αφήνοντας μόνο τα θαυμαστικά, τα κόμματα και τις τελείες".
Γ.Ζ.
Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι το "Εμείς" του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν αποτελεί ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα κείμενα της σύγχρονης λογοτεχνίας του φανταστικού, ένα δυστοπικό μυθιστόρημα που αποτέλεσε τον καμβά στον οποίο πάτησε πάνω το "1984" του Τζορτζ Οργουελ. Η γραφή του τελείωσε το 1921, γεγονός που του δίνει μια διάσταση πρωτοπορίας.
Πρόκειται για ένα βιβλίο βαθιάς πολιτικής σκέψης, υπέρβασης των κοινωνικών στερεοτύπων, το οποίο αποτυπώνει ώς έναν βαθμό και την προσωπική διάψευση των προσδοκιών του συγγραφέα του. Πάνω απ’ όλα όμως, πρόκειται για ένα έργο ιδιαίτερης λογοτεχνικής αξίας που επανεκδίδεται από τις Εκδόσεις Ερμα για πρώτη φορά σε μετάφραση από τα ρωσικά, με την έκδοση να περιλαμβάνει τα επίμετρα δύο συγγραφέων που επηρεάστηκαν από τον Ρώσο μοντερνιστή: της Ούρσουλα Λε Γκεν και του Τζορτζ Οργουελ.
Ελευθερία, αγάπη, πανοπτικόν, ευτυχία, ταύτιση ατόμου-κράτους, ρομαντισμός, μηχανιστικός ορθολογισμός, η ιδεολογία της προόδου, η θεοποίηση της ιστορίας − όλα αυτά συνυπάρχουν σε ένα λογοτεχνικό έργο με έντονη ποιητική ομορφιά. Ο Ζαμιάτιν δεν υπηρετεί απλώς μια ιδέα αλλά δημιουργεί ένα παλλόμενο λογοτεχνικό σύνολο. Οταν μας λέει ότι η λογοτεχνία δεν μπορεί να είναι έργο φιλόπονων και αξιόπιστων αξιωματούχων αλλά τρελών, ερημιτών, αιρετικών οραματιστών, επαναστατών και σκεπτικιστών, δεν εκδηλώνει απλώς μια δικαιολογημένη πικρία για τη λογοκρισία αλλά παίρνει θέση.
Ξέροντας τι εξυφαινόταν ήδη από τότε, υποστηρίζει την παλιά τέχνη, αγαπά τον Πούσκιν, λατρεύει τον Ντοστογιέφσκι − μια θέση που συμπαρασύρει το σύνολο της θεωρίας της λογοτεχνίας. Στο υπέροχο επίμετρο της Λε Γκεν, στο οποίο μας υπενθυμίζει ότι η λογοκρισία μπορεί να πάρει πολλές μορφές, η συγγραφέας παραθετει ένα απόσπασμα ενός εξαιρετικού δοκιμίου του Ζαμιάτιν από το οποίο αντιγράφουμε κάτι σημαντικό για την ουτοπία του συγγραφέα: «Η επανάσταση είναι παντού, είναι ατελείωτη, έσχατη επανάσταση δεν υφίσταται, δεν υπάρχει έσχατος αριθμός».
Η ιστορία εξελίσσεται στο μακρινό μέλλον, όπου το κυρίαρχο Μονοκράτος και ο Ευεργέτης κυβερνούν τον κόσμο με βάση τη μαθηματική λογική, μετατρέποντας τη ζωή σε μια τέλεια ισορροπημένη εξίσωση και την ευτυχία σε ένα επιστημονικά υπολογισμένο μέγεθος. Οι άνθρωποι έχουν μετατραπεί σε αριθμούς και τα πάντα είναι φτιαγμένα από γυαλί και επομένως ορατά. Το βιβλίο αποτελεί τις σημειώσεις του Κατασκευαστή του Ολοκληρώματος, του διαστημόπλοιου που θα μεταφέρει τον ευεργετικό ζυγό της λογικής στα όντα που κατοικούν στους άλλους πλανήτες και τα οποία ενδεχομένως ακόμη να ζουν σε μια περίεργη κατάσταση που λέγεται Ελευθερία. Το βιβλίο ξεκινά με το ζήτημα της γραφής.
Ο ήρωάς μας Δ-503 αποτυπώνει τα πάντα σε ένα ημερολόγιο. Αυτό από μόνο του συνιστά μια διέξοδο για ιδιωτικότητα από το ασφυκτικό πλαίσιο όπου είναι αναγκασμένος να ζει. Η γραφή είναι πράξη έκφρασης μιας εσωτερικής αναζήτησης, μια έκφραση της μοναξιάς. Ταυτόχρονα όμως, είναι μια γραφή για τη συλλογική κραυγή της ελευθερίας. Ο Οργουελ, βιώνοντάς το εντονότερα, θα πει στο «1984», δανειζόμενος το εύρημα του Ζαμιάτιν, ότι η γραφή είναι παράνομη. Αλλωστε, μία από τις ωραιότερες στιγμές στο βιβλίο του Οργουελ είναι αυτή της αγοράς του τετραδίου.
Ο Ζαμιάτιν δεν απέρριπτε τις ουτοπίες μιας και πίστευε ότι η τέλεια κοινωνία αποτελεί κάτι άπιαστο και έστεκε μακριά από την ιδέα της τελειότητας. Πίστευε πως η μονολιθική επιδίωξη ενός ορθολογικού μοντέλου κοινωνίας κατέληγε στην τυραννία. Παρ’ όλα αυτά, δεν ήταν μόνο η πολιτική καταπίεση που τον προβλημάτιζε. Πιο πολύ τον απασχολούσαν οι επιπτώσεις του ορθολογισμού στον πολιτισμό, στην ίδια τη ζωή. Η ανθρώπινη δημιουργικότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με ανατρεπτικά πάθη. Σ’ αυτό το σημείο ο Ζαμιάτιν ευθυγραμμίστηκε με τις «Σημειώσεις από το υπόγειο» (1864) του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι – το αρχετυπικό δυστοπικό κείμενο. Για τον «υπόγειο άνθρωπο» του Ντοστογιέφσκι, μια κοινωνία θεμελιωμένη στη λογική και την επιστήμη (αν κάτι τέτοιο μπορεί να είναι εφικτό) θα ήταν μια πνευματική φυλακή. Η ικανότητα να αγαπάμε παράλογα και να θυσιαζόμαστε, να επιλέγουμε τη σύγκρουση και τον πόνο αντί για την ειρήνη και την ευτυχία, αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της ανθρώπινης ελευθερίας.
Το έργο του Ζαμιάτιν, όπως και αυτά των Οργουελ, Χάξλεϊ, Λε Γκεν, Σπίνραντ, αποτελούν μια επιτομή δυστοπιών απορρόφησης του ατόμου από τον μεγαμηχανισμό του κράτους, απώλειας της ελευθερίας προς όφελος μιας απρόσωπης εκπροσώπησης, της απονέκρωσης της συνείδησης μέσω ενός συγκινησιακού συμβολισμού και, τέλος, της πανταχού παρούσας τεχνολογίας ως μέσου διασφάλισης της ιεραρχίας και επιβολής της ομοιογένειας.
Ο Ζαμιάτιν χλευάζει την ταύτιση ευτυχίας και επιβίωσης και αναρωτιέται αν μετά το τέλος της πείνας έχει έρθει η ώρα του εξοβελισμού κάθε ανθρώπινου αισθήματος. Οι ολοκληρωτισμοί υπέθεταν ότι τα συμφέροντα του ανθρώπου και του κράτους συμπίπτουν και ότι είναι αδιανόητη η μεταξύ τους σύγκρουση. Το άτομο ενδέχεται να είναι ένας απόλυτα πεινασμένος, χτυπημένος από την ελονοσία χωρικός που γνώρισε στην Ιταλία ο Πρίμο Λέβι, να μην ξέρει αν η μητέρα του πέθανε χτες ή προχτές όπως ο Μερσό του Καμί, ένας ποιητής που προτιμά να αυτοκτονήσει παρά να γίνει προπαγανδιστικό γρανάζι όπως ο στρατιώτης Σβέικ, ο κύριος Κ. του Φραντς Κάφκα που βρίσκεται χαμένος και ανήμπορος μπροστά σε έναν ακατανόητο μηχανισμό που του καθορίζει τη ζωή, ο Δ-503 του Ζαμιάτιν, ο Ρόμπερτ Τσινγκ από τους Πράκτορες του χάους του Σπίνραντ, ο Καλάγιεφ των Δίκαιων και ο Κιρίλοφ του Ντοστογιέφσκι, ο Ορ από το Catch 22 του Χέλερ.
Οι εξουσίες ξέχασαν ότι η κοινωνία είναι ένας ζωντανός οργανισμός και ότι η οργάνωσή της πρέπει να είναι έκφραση ζωής και ελευθερίας και όχι αδυσώπητη δομή. Η οργάνωση της κοινωνίας είναι μια πολιτική έκφραση των δυνατοτήτων της. Λέει κάπου ο Δ-503: «Κάποιος να τους πει μια για πάντα τι είναι ευτυχία και έπειτα να τους αλυσοδέσει σε αυτήν». Ο Ζαμιάτιν ορίζει τα ερωτήματα που η σημερινή κοινωνία αγωνιωδώς αναζητά.*συγγραφέας
Φιλήμων Πατσάκης
Επιμέλεια: Γιώργος Σταματόπουλος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Το blog ΟΛΑ ΛΑΘΟΣ ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρει σχετικά σε άρθρα που αναδημοσιεύονται από διάφορα ιστολόγια. Δημοσιεύονται όλα για την δική σας ενημέρωση.