Τι θα έκανε ο Νίτσε; - Πως οι στοχασμοί των μεγάλων διανοητών βοηθούν στην αντιμετώπιση του επιθανάτιου άγχους

 

Ο ψυχοθεραπευτής και συγγραφέας Ίρβιν Γιάλομ έχοντας μελετήσει τις ιδέες των μεγάλων φιλοσόφων, εφαρμόζει τις σκέψεις τους στους ασθενείς του παρέχοντας μέσα από τα βιβλία του έναν οδηγό για έναν σωστό τρόπο σκέψης. Ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο του «Στον κήπο του επίκουρου - Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου».

«Όταν είμαστε κουρασμένοι, μας επιτίθενται ιδέες, τις οποίες είχαμε πριν από πολυ καιρό κατατροπώσει» - φράση του Νίτσε

Να ξαναζείς μια πανομοιότυπη ζωή πάλι και πάλι στους αιώνες των αιώνων στο τάδε έφη Ζαρατούστρα ο Νίτσε ζωγράφισε το πορτρέτο ενός ηλικιωμένου προφήτη, γεμάτου ώριμη σοφία, πού αποφασίζει να κατεβεί απ' την κορυφή τού βουνού και να μοιραστεί τα όσα έχει μάθει με τούς ανθρώπους.

Απ' όλες τις ιδέες πού κηρύσσει, μία θεωρεί την «πιο μεγαλόπνοη σκέψη του» - την ιδέα τής αιώνιας επανάληψης. Ό Ζαρατούστρα θέτει ένα προκλητικό δίλημμα: τι θα συνέβαινε, αν επρόκειτο να ξαναζούμε πάλι και πάλι για μια αιωνιότητα μια πανομοιότυπη ζωή - πώς θα μας άλλαζε αυτό το ενδεχόμενο; Τα παρακάτω λόγια πού φέρνουν σύγκρυο είναι ή πρώτη του περιγραφή τού πειράματος τής «αιώνιας επιστροφής» .

Τι θα συνέβαινε, αν κάποια μέρα ή νύχτα ένας δαίμονας κατόρθωνε να τρυπώσει στην πιο μοναχική σας μοναξιά και σάς έλεγε: «Αυτή τη ζωή, όπως τη ζεις κι όπως την έχεις ζήσει ως τώρα, θα είσαι υποχρεωμένος να την ξαναζήσεις όχι μία αλλά αναρίθμητες φορές. Και σ' αυτήν δεν θα υπάρχει τίποτα καινούργιο, αλλά κάθε πόνος και κάθε χαρά και κάθε σκέψη κι αναστεναγμός και καθετί πού είναι ανείπωτα μικρό ή μεγάλο στη ζωή σου, θα ξαναγυρίζει υποχρεωτικά σ' εσένα, όλα στην ίδια διαδοχική σειρά και ακολουθία — ακόμα κι αυτή ή αράχνη κι αυτό το σεληνόφως ανάμεσα στα δέντρα, ακόμα κι ετούτη ή στιγμή κι εγώ ο ίδιος μαζί της. Ή αιώνια κλεψύδρα τής ύπαρξης γυρίζει πάνω-κάτω ξανά και ξανά κι εσύ μαζί της, ένας κόκκος άμμου!».

«Εμείς και μόνο εμείς είμαστε υπεύθυνοι για τις κυριότερες πλευρές τής κατάστασης στήν όποια βρίσκεται ή ζωή μας, και μόνο εμείς έχουμε τη δύναμη να την αλλάξουμε».

Ακόμα κι αν αντιμετωπίζουμε εξωτερικούς περιορισμούς πού ενδεχομένως μας πτοούν, εξακολουθούμε να έχουμε την ελευθερία και τη δυνατότητα επιλογής να υιοθετήσουμε διάφορες στάσεις απέναντί τους. Μια απ' τις πιο αγαπημένες φράσεις του Νίτσε είναι ή amor fa ti ( αγάπα το πεπρωμένο σου ): με άλλα λόγια, δημιούργησε το πεπρωμένο που ν' αγαπήσεις.

Στην αρχή ο Νίτσε πρότεινε πολύ σοβαρά την ιδέα τής αιώνιας επιστροφής. Αν ό χρόνος είναι άπειρος κι ή ύλη πεπερασμένη, σκέφτηκε λογικά, τότε οι ποικίλες διατάξεις της ύλης θα πρέπει να επαναλαμβάνονται με τυχαίο τρόπο ξανά και ξανά, όπως ένα υποθετικό πλήθος πιθήκων δακτυλογράφων μέσα σε διάστημα ενός δισεκατομμυρίου ετών θα κατέληγε με εντελώς τυχαίο τρόπο να συνθέσει τον "Άμλετ του Σαίξπηρ. Στο σημείο αυτό τα μαθηματικά κομπιάζουν και δέχονται δριμεία κριτική από τούς λογικούς φιλοσόφους.

Ό Νίτσε υποστήριξε δύο «γρανιτένιες» προτάσεις πού ήταν αρκετά σκληρές γιά ν' άντέξουν στή διάβρωση τού χρόνου: " Γίνε αύτός πού είσαι" και " Ό,τι δέν μέ σκοτώνει, μέ κάνει πιό δυνατό". Καί πράγματι άντεξαν, κι έχουν κι οί δυο εισαχθεί στό ιδίωμα τής ψυχοθεραπείας. Θά έξετάσουμε την καθεμιά μέ τή σειρά.

«Γίνε αυτός που είσαι»

Ό προβληματισμός της πρώτης γρανιτένιας φράσης - "Γίνε αύτός πού εΐσαι" - εΐχε ήδη άπασχολήσει τόν 'Αριστοτέλη και μέσα άπ' τόν Σπινόζα, τόν Αάιμπνιτς, τόν Γκαΐτε, τον Νίτσε, τόν'Ίψεν, τήν Karen Horney, τόν Abraham Maslow και τό κίνημα τών άνθρωπίνων δυνατοτήτων τής δεκαετίας του 1960, έφτασε στή σύγχρονή μας έννοια τής αύτοπραγμάτωσης. Ή ιδέα τού νά γίνεις "αύτός πού είσαι" συνδέεται στενά καί μέ τις άλλες ρήσεις τού Νίτσε, "'Ανάλωσε τή ζωή σου" και "Πέθανε τή σωστή στιγμή". Σέ όλες αύτές τις παραλλαγές ό Νίτσε μάς παροτρύνει ν' άποφύγουμε τήν άβίωτη ζωή. Μάς λέει, πραγμάτωσε τόν έαυτό σου, πραγματοποίησε τις δυνατότητές σου, ζήσε μέ τόλμη και μέ πληρότητα.Τότε και μόνο τότε, ττέθανε χωρίς να μετανιώνεις γιά τίποτα.

«Ό,τι δέν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό»

Η δεύτερη γρανιτένια φράση του Νίτσε έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς σύγχρονους συγγραφείς - θά μπορούσε να μιλήσει κανείς ισως και γιά κατάχρηση. Λόγου χάρη, ήταν ένα άπ' τά άγαπημένα μοτίβα τού Χέμινγουεϊ. ( Στόν Αποχαιρετισμό στα όπλα ο Χέμινγουεϊ προσθέτει: "Γινόμαστε πιό δυνατοί στά σημεία 0που έχουμε σπάσει".) Όπωσδήποτε ή σύλληψη αύτή εΐναι μιά πολύ δραστική ύπενθύμιση ότι οι δυσμενείς έμπειρίες μπορούν νά μάς άφήσουν πιό δυνατούς και πιό ικανούς νά προσαρμοστούμε στίς δυσμενείς συνθήκες. Τό άπόφθεγμα αύτό συνδέεται στενά μέ τήν ιδέα τού Νίτσε οτι ένα δέντρο, περνώντας τις πιό δυνατές καταιγίδες και βυθίζοντας τις ρίζες του ολο και βαθύτερα στή γή, ψηλώνει και δυναμώνει.

«Ορισμένοι άνθρωποι αρνούνται το δάνειο τής ζωής, γιά ν 'αποφύγουν το χρέος του θανάτου»

Αύτου του είδους τά δυναμικά είναι κάτι πολύ κοινό. Νομίζω ότι οι περισσότεροι άπό μάς έχουμε γνωρίσει άνθρώπους πού μουδιάζουν οι ίδιοι τόν έαυτό τους κι άποφεύγουν νά μπουν στή ζωή καΐ νά τήν άπολαύσουν, επειδή τούς τρομοκρατεί ή ιδέα μήπως χάσουν πάρα πολλά.

Υπάρχει δμως ένα κόστος! Άναδυόμενος, έπεκτεινόμενος και ξεχωρίζοντας άπό τή φύση, ό άνθρωπος έρχεται άντιμέτωπος μέ τό άγχος ζωής, μέ μιά τρομακτική μοναξιά, ένα αίσθημα ευαλωτότητας, μια απώλεια τής θεμελιώδους σύνδεσης μ' ένα ευρύτερο όλον. Όταν αυτό το άγχος ζωής γίνεται άφόρητο, τί κάνουμε; Παίρνουμε μιά άλλη κατεύθυνση: βαδίζουμε προς τα πίσω. Υποχωρούμε άπό τη διαχωρισμένη ύπαρξη και βρίσκουμε ανακούφιση στη συγχώνευση - δηλαδή στό νά γινόμαστε ένα και νά παραδίνουμε τον εαυτό μας στον άλλον.

Ωστόσο, παρά την ανακούφιση και τη ζεστασιά πού προσφέρει, ή λύση τής συγχώνευσης είναι ασταθής: τελικά ο άνθρωπος κάνει πίσω, μπροστά στην απώλεια του μοναδικού εαυτού και στην αίσθηση τής απόλυτης στασιμότητας. Έτσι, ή συγχώνευση γεννά το «άγχος θανάτου». Ανάμεσα στους δύο αυτούς πόλους -το άγχος ζωής και τό άγχος θανάτου, ή τήν αύτονόμηση και τή συγχώνευση- οι άνθρωποι πηγαινοέρχονται ολόκληρη τή ζωή τους. Ή περιγραφή αυτή αποτέλεσε αργότερα τη ραχοκοκαλιά του εξαιρετικού βιβλίου του Ernest Becker'// άρνηση τον θανάτου.