Νοοτρόπες ουσίες: Aγρια βόλτα στον εγκέφαλο

Εκτός από το «body building» υπάρχει και το «brain building». Τα αναβολικά παραφουσκώνουν τους μυς, άλλες ουσίες ενισχύουν υποτίθεται τις εγκεφαλικές λειτουργίες. Μύθοι, αλήθειες και παγίδες για τα λεγόμενα «έξυπνα χάπια»

Περίοδος εξετάσεων, όχι μόνο των μικρών που προσπαθούν να γίνουν φοιτητές και σπουδαστές αλλά και των φοιτητών στα πανεπιστήμια και στα πολυτεχνεία. Η κατάλληλη λοιπόν στιγμή να ασχοληθεί το ΒΗΜΑScience με το θέμα των λεγόμενων smart drugs, των ουσιών που θεωρείται ότι βελτιώνουν τις λειτουργίες της νόησης και της απομνημόνευσης και τώρα έχουν αποκτήσει αυτόνομη, και μάλιστα τεράστια, εμπορική αξία.

Διότι εκτός από το «body building» υπάρχει πλέον και το «brain building». Εκτός από τα αναβολικά που φουσκώνουν υπερβολικά τους μυς υπάρχουν και τα... ενισχυτικά των βασικών λειτουργιών του εγκεφάλου, της νόησης και της μνήμης. Για τα αναβολικά ξέρουμε ήδη ότι βλάπτουν. Για όλα αυτά τα αποκαλούμενα «έξυπνα φάρμακα» που θέλουν να πουσάρουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο έχει αρχίσει ένα επίσης εντατικό ψάξιμο γιατί μια αγορά πολλών εκατομμυρίων τα περιμένει διψασμένη. Θύματα πάντως υπάρχουν ήδη. Στις επόμενες σελίδες ο αναγνώστης θα μάθει περισσότερα για αυτά αλλά και για προσωπικές ιστορίες ανθρώπων που τόλμησαν αυτή την άγρια βόλτα στον εγκέφαλό τους προσπαθώντας να ανταποκριθούν στις σημερινές απαιτήσεις καθηγητών και διευθυντών.

Στο έργο «Απόλυτη ευφυΐα» («Limitless»), από το 2011, ο πρωταγωνιστής, ένας συγγραφέας που η έμπνευση τον έχει εγκαταλείψει με δραματικές γι' αυτόν συνέπειες, παίρνοντας ένα μυστηριώδες χάπι καταφέρνει ο εγκέφαλός του να αρχίσει να δουλεύει υπεραποτελεσματικά. Γίνεται πάμπλουτος παίζοντας στο χρηματιστήριο αλλά μπλέκει σε περιπέτειες και στις παρενέργειες του χαπιού.

Υστερα από έξι χρόνια, παρ' όλες τις προσπάθειες, ούτε έχει δημιουργηθεί ένα χάπι με παρόμοιες ιδιότητες ούτε για αυτά που κυκλοφορούν στο εμπόριο υπάρχει τουλάχιστον η ασφάλεια ότι δεν έχουν παρενέργειες. Η διακίνησή τους όμως θεριεύει, διάφορες ουσίες έχουν ερευνηθεί και χρησιμοποιηθεί, οι πελάτες αυξάνονται. Κατά εκατομμύρια μάλιστα μέσα σε κάθε πενταετία, από το 2000 και μετά. Χάπια που ήταν για τη δίαιτα ή για να επαναφέρουν τη διασπασμένη συγκέντρωση ορισμένων παιδιών έγιναν απαραίτητα σε μαθητές και φοιτητές τις ημέρες των εξετάσεων, όπως τώρα καλή ώρα και εδώ. Αλλά και πιεσμένοι ιδρυτές νεοφυών εταιρειών, που βασίζουν την επιτυχία τους στο να αντέχουν να δουλεύουν για ατέλειωτες ώρες σε έναν υπολογιστή όντας πεισματικά καλωδιωμένοι στον κυβερνοχώρο, τα παίρνουν με τις χούφτες.

(Πόσο) Εξυπνα φάρμακα;

Η λέξη drug, δηλαδή η φαρμακευτική ουσία στα ελληνικά, χρησιμοποιείται για να δηλώνει οτιδήποτε (εκτός από τροφή και νερό) που όταν εισαχθεί στο σώμα επηρεάζει τη λειτουργία του είτε φυσικά είτε ψυχολογικά ή και τα δύο. Οι λεγόμενες ψυχοδραστικές ουσίες, που επηρεάζουν το κεντρικό νευρικό σύστημα (δηλαδή εγκέφαλος+νωτιαίος μυελός), αλλάζουν τη διάθεση, τη σκέψη αλλά και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Χωρίζονται σε διεγερτικά, παραισθησιογόνα, κατασταλτικά και «άλλα», όπου σε αυτά τα τελευταία μπορούμε να βάλουμε και τα (υποτιθέμενα) smart drugs.

Ο ατελής όρος «smart drugs», ο οποίος πολύ βιαστικά μεταφράστηκε στο ακόμα πιο άστοχο (αλλά πιασιάρικο είναι η αλήθεια) «έξυπνα φάρμακα», αναφέρεται σε σκευάσματα που δρουν γενικά στον εγκέφαλο.

Γι' αυτό αργότερα επινοήθηκε ο όρος «nootropes» ή και «nootropics». Οι δράσεις που μας ενδιαφέρουν εδώ είναι δύο: Η μία έχει σχέση με τη μνήμη, η οποία φαίνεται πως ενισχύεται, και επιτρέπει, για παράδειγμα, να γράφεις καλά σε μαθήματα που απαιτούν αποστήθιση στοιχείων. Η άλλη έχει σχέση περισσότερο με τη συγκέντρωση στον στόχο. Δηλαδή να καθίσεις να τελειώσεις μια εργασία που έχεις μπροστά σου, σε μικρότερο χρόνο από τον κανονικά προβλεπόμενο, έστω και αν αυτό απαιτεί περισσότερο και από δύο εικοσιτετράωρα συνεχούς εργασίας.

Αυτό που μεταφέρουν πάντως ως εμπειρία τους άνθρωποι που έκαναν χρήση κυρίως των αμφεταμινούχων σκευασμάτων είναι πως η εντύπωσή τους ήταν ότι η ενασχόλησή τους δεν πήγαινε σε βάθος, δεν ήταν κάτι το καινούργιο, κάτι το εντελώς δημιουργικό, αλλά μάλλον κάτι διεκπεραιωτικό.  

Εν αρχή ήσαν οι αμφεταμίνες

Υπάρχουν και διεγερτικές ουσίες που τις δημιουργεί και τις διακινεί εσωτερικά ο οργανισμός μας. Μια πολύ γνωστή είναι η αδρεναλίνη που την παράγουν τα επινεφρίδια, αδένες στηριγμένοι επάνω στα νεφρά, αλλά όχι μόνο αυτοί. Παράγεται και στον εγκέφαλο μαζί με ακόμα μία που της μοιάζει, ονομάζεται νοραδρεναλίνη και σχετίζεται με διεργασίες μνήμης και μάθησης. Η ανακάλυψη της αμφεταμίνης, που είναι διεγερτική ουσία, δεν θεωρήθηκε κάτι το σπουδαίο και στην αρχή χρησιμοποιήθηκε για φάρμακο κατά της παχυσαρκίας, διότι κόβει την όρεξη, για τη ναρκοληψία, δηλαδή για την πάθηση όπου δεν μπορείς να κρατήσεις ανοιχτά τα μάτια σου και κοιμάσαι ακόμα και στην καρέκλα σου, και παραδόξως για τα άτομα που πάσχουν από τη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ADHD). Επειδή όμως  στη συνέχεια διαπίστωσαν πως μοιάζει ως προς τη δομή της με τη νοραδρεναλίνη, κατάλαβαν ότι θα μπορούσε να παίρνει τη θέση της στις ειδικές «θήκες» που υπάρχουν στα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη βρίσκουν τη θέση τους τα μόρια της νοραδρεναλίνης και να «πλέουν» ελεύθερα σε ενδιάμεσους χώρους στις συνάψεις των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου.

Με συνέπεια αυτά να συμμετέχουν σε διεργασίες που σχετίζονται με την παγίωση (=μονιμοποίηση) μνημονικών στοιχείων ή με τη διαδικασία της νόησης.

Η αμφεταμίνη όμως προκαλεί εξάρτηση στον οργανισμό, σεξουαλικές διαταραχές, επιβάρυνση στην καρδιακή λειτουργία, διαταραχές στον ύπνο και στον έμμηνο κύκλο (στις γυναίκες). Παρ' όλα αυτά υπάρχουν και συνταγογραφούνται εύκολα αμφεταμινούχα σκευάσματα, ενώ μια ουσία με παραπλήσια δομή (με ένα μεθύλιο: CH₃ -), η μεθαμφεταμίνη, είναι η γνωστή ουσία που διακινείται παράνομα με την ονομασία speed.

Πόλεμος και ειρήνη

Για να αντιμετωπίσουν τις παρενέργειες της αμφεταμίνης που είχε γίνει καθημερινό «συσσίτιο» στους στρατιώτες στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σημερινές στρατιωτικές ηγεσίες ψάχνουν για άλλα σκευάσματα με τις ίδιες «καλές» ιδιότητες αλλά χωρίς τα ελαττώματά της. Διότι θέλουν και οι πιλότοι τους να αντέχουν στις καταπονήσεις και στις μακρινές αποστολές και οι γιατροί που κάνουν εγχειρήσεις να μη στηρίζονται στην καφεΐνη που κάνει τα χέρια να τρέμουν. Γι' αυτό διαβάζουμε, για παράδειγμα, ότι με τους ινδούς αεροπόρους έγιναν πειράματα με τα λεγόμενα «go/no-go pills» (με βάση το γνωστό Modafinil), όπου πρώτα μέσα από τους εξομοιωτές πτήσεων και μετά σε αποστολές (πιστεύουν ότι) βρήκαν τον σωστό συνδυασμό χαπιών όπου το ένα δίνει όση αντοχή χρειάζεται και μετά με ένα άλλο χάπι επιβάλλεται στον οργανισμό να αναπαυθεί - αν και παραδέχονται ότι και αυτά δημιουργούν εξάρτηση.

Εξω όμως από τα στρατόπεδα και τα αεροδρόμια υπάρχει και άλλος κόσμος που θέλει πολύ να χρησιμοποιήσει τέτοια... βοηθήματα. Ετσι έχουμε πια «το λιβάδι με τα νοοτροπικά» που μπορεί να περιέχει από καφεΐνη-Lθεανίνη (συστατικό του πράσινου τσαγιού) μέχρι ουσίες που προκαλούν εξάρτηση και δράματα όπως αυτά που περιγράφουμε παρακάτω.

Με τον όρο νοοτροπικά εννοούμε ουσίες με φυσικά και τεχνητά συστατικά που δρουν θετικά στις νοητικές και μνημονικές λειτουργίες. Προσοχή όμως, δεν έχουν τη δύναμη που είχε το ΝΖΤ στο «Τέλεια ευφυΐα».

Εγκεφαλικά δράματα

Τα όσα γράφονται για τα νοοτρόπα αυτά σκευάσματα μπορούμε να τα χωρίσουμε σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Υπάρχουν τα εντελώς αρνητικά δημοσιεύματα που σε προτρέπουν να πάρεις όσο γίνεται μεγαλύτερες αποστάσεις ακόμη και από αυτά που θα σου γράψει ένας γιατρός. Υπάρχει μια άλλη κατηγορία «άρθρων» στο Διαδίκτυο που αναλαμβάνουν να σε πληροφορήσουν για τις ουσίες αυτές, αλλά δίπλα ακριβώς λιμνάζουν ένα σωρό διαφημίσεις σκευασμάτων. Εκεί παρατηρείς ότι στα κείμενα δεν υπάρχει αναφορά σε τυχόν περιπτώσεις ανθρώπων που ταλαιπωρήθηκαν από αυτά τα σκευάσματα. Μόνον οι τυπικές αναφορές για τυχόν αλλεργίες, εγκυμοσύνες και τη λήψη μαζί με άλλα φάρμακα ταυτόχρονα. Η τρίτη κατηγορία είναι βέβαια εκεί που πωλούνται άμεσα τα φάρμακα και μόνο καλά λόγια έχουν να σου πουν.

Και για τα τρία ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι επιφυλακτικός. Αξίζει όμως να αναζητήσει τις αφηγήσεις ανθρώπων που υπήρξαν μακροχρόνια χρήστες ή των συγγενών τους, τουλάχιστον των παλαιότερων σκευασμάτων. Εκεί βρίσκεις τις άμεσες εμπειρίες και τα όσα είδαν κάποιοι με τα μάτια τους. Ενα άρθρο στους «New York Times» με τίτλο «Πνιγμένος σε ένα ρεύμα από συνταγές» αναφέρεται σε έναν 24χρονο Αμερικανό που ακόμη και μετά την αποφοίτησή του από το πανεπιστήμιο, έχοντας αποκτήσει εξάρτηση από ένα αμφεταμινούχο σκεύασμα για να περνάει στις εξετάσεις, κατέληξε να κρεμαστεί στην τουαλέτα του σπιτιού του. Και αυτό παρ' όλο που οι γονείς του έκαναν έκκληση στους γιατρούς να μην του γράφουν τόσο απλόχερα το συγκεκριμένο, κερδοφόρο και πολύ γνωστό φάρμακο που φτιάχτηκε για παιδιά(!) με αδυναμία συγκέντρωσης της προσοχής αλλά το παίρνουν πιο πολύ οι μεγάλοι για να περνούν τις εξετάσεις και τις επαγγελματικές δοκιμασίες (http://www.nytimes.com/2013/02/03/us/concerns-about-adhd-practices-and-amphetamine-addiction.html). Επίσης υπάρχει μια μακροσκελέστατη περιγραφή, της Κέισι Σβαρτς (www.nytimes.com/2016/10/16/magazine/generation-adderall-addiction.html), που περιγράφει το πώς έφθασε να μην μπορεί να γράψει μια γραμμή για τις εξετάσεις της ή για τις εργασίες στο πανεπιστήμιο χωρίς τα χάπια ενός από τα πιο γνωστά σκευάσματα. Και κατάφερε να απεξαρτηθεί στην ηλικία των τριάντα ετών, αφού έζησε αναρίθμητους εφιάλτες και καταρρεύσεις. Επίσης ένα μεγάλο άρθρο που δημοσιεύθηκε στην αγγλική εφημερίδα «The Guardian» αναφέρεται στην έκταση που έχει και στα πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας το φαινόμενο να παίρνουν τα λεγόμενα smart drugs οι φοιτητές για να περάσουν τις εξετάσεις τους και να εκπονήσουν τις εργασίες τους.

Μετρώντας προβλήματα

Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να κάνουμε έναν μικρό έστω κατάλογο των επιπλοκών που δημιουργούν στη ζωή των ανθρώπων αυτές οι ουσίες, παλιές και νέες, στον αιώνα που άρχισε.

-Χιλιοσυζητημένο πια, αλλά χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένη λύση, είναι το αν κάποιος που χρησιμοποιεί τέτοιες ουσίες και διαγωνίζεται σε πανεπιστημιακές εξετάσεις ή σε διαγωνισμό πρόσληψης υπαλλήλων «κλέβει» με αυτόν τον τρόπο. Μερικοί, απλοποιώντας εξοργιστικά, ισχυρίζονται πως και αυτός που πίνει ένα ποτό με έξτρα ποσότητα καφεΐνης αποκτά παράτυπο προβάδισμα. Στο άλλο άκρο, μεγάλα πανεπιστήμια, όπως το Duke στην Αμερική, απαγορεύουν τη χρήση τέτοιων ουσιών στους φοιτητές αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα πως η τήρηση της απαγόρευσης επαφίεται στη συνείδηση των παιδιών. Το πρόβλημα εδώ αντιμετωπίζεται από την άποψη της ηθικής συμπεριφοράς σε σχέση με τον διπλανό μας. Και ο καθένας, ακόμη, κάνει ό,τι νομίζει.

-Αφήνοντας προς στιγμήν στην άκρη το αν αυτές οι ουσίες βλάπτουν την υγεία μας, γίνεται συζήτηση και για το ποιοι αυτή τη στιγμή επωφελούνται πιο πολύ. Και είναι βέβαια οι πιο δραστήριοι, οι πιο «ξύπνιοι»(;) που όχι μόνο ενημερώνονται αλλά θα έχουν και την οικονομική άνεση, γιατί δεν είναι και φθηνές, άρα και την πρόσβαση, σε αυτές τις ουσίες. Κόντρα σε αυτό μάλιστα υπάρχει μια ισχνή τάση από κάποιους γιατρούς να χορηγούν σε άτομα, κυρίως παιδιά, που παρουσιάζουν κάποια καθυστέρηση, τέτοιες ουσίες πιστεύοντας ότι έτσι μειώνουν κατά κάποιον τρόπο την απόσταση από τα άτομα με πιο φυσιολογικές εγκεφαλικές λειτουργίες.

-Πώς θα επηρεαστούν άραγε οι αξιολογήσεις και στους τόπους μάθησης αλλά και στους χώρους εργασίας; Δεν χρειάζεται ο εργοδότης να σου βάζει το χάπι στο στόμα με το χέρι του, αρκεί να ανεβάζει τον πήχη για την επίτευξη των στόχων και ο καθηγητής να απαιτεί περισσότερες εργασίες σε μικρότερο χρονικό διάστημα...

-Ενα θέμα με ακόμα πιο μακρινές αλλά τελικά απεχθείς επιπτώσεις είναι το ποιος κόσμος και ποια ζωή περιμένουν αυτούς που, εξαρτημένοι από αυτές τις ουσίες (όχι απαραίτητα σωματικά αλλά και από την άποψη της καθημερινής απόδοσης), δέχονται μια νέα πραγματικότητα. Με απεριόριστες ώρες εργασίας μέχρι να ολοκληρωθεί ένα έργο και μια ζωή που, ενώ είναι γκρίζα, τα χάπια θα σου επιτρέπουν απλά να έχεις την αντοχή να περνάς μέσα από αυτήν. Χωρίς πλέον να αισθάνεσαι τη διάθεση να δυσανασχετήσεις και τελικά να θελήσεις να την αλλάξεις.  

-Και ένα τελευταίο αλλά απροσδόκητο. Δεν θέλουμε να κρατάμε τα πάντα στη μνήμη. Αυτό μπορεί να αποβεί καταστροφικό. Η αυξημένη και ανεξέλεγκτη ανάκληση παλαιών γεγονότων μειώνει κάποια στιγμή την ικανότητα αποθήκευσης νέων. Δηλαδή και η λήθη (όχι η αμνησία) κάποιων πραγμάτων μάς είναι απαραίτητη.

Πειράματα με τον εγκέφαλό μας;

Ο καταναλωτής αυτή τη στιγμή είναι από δύο πλευρές (τουλάχιστον) εκτεθειμένος. Από τη μία υπάρχουν, όπως είδαμε και με παραδείγματα, κυρίως στο εξωτερικό, γιατροί που γράφουν πολύ-πολύ εύκολα σκευάσματα και αυτά μπορούν να προκαλέσουν σοβαρότατα προβλήματα όχι μόνο εξάρτησης αλλά και άγχους και στέρησης και μακρόχρονης ανασφάλειας. Από την άλλη, μπορεί ο οποιοσδήποτε να αγοράσει οτιδήποτε μέσα από το Διαδίκτυο. Και να αρχίσει, χωρίς να το έχει συνειδητοποιήσει καν, πειράματα με τον εαυτό του και στόχο τίποτε λιγότερο από τον ίδιο τον εγκέφαλό του. Να θυμόμαστε ακόμα πως το να παίρνεις φάρμακα που φτιάχτηκαν για άλλες παθήσεις ή για άλλα επαγγέλματα (π.χ. go/no-go pills) θεωρείται άγρια βόλτα. Σε μια περιοχή του σώματος που και οι βαθείς μελετητές της παραδέχονται ότι δεν έχει χαρτογραφηθεί ακόμη με απόλυτη ασφάλεια. Γι' αυτό, προσοχή!

Στο λιβάδι με τα nootropics

Ηδη από το 2009 από αυτές εδώ τις σελίδες είχαμε αναφερθεί στο νέο τοπίο των smart drugs, που δημιουργούσε τότε η έρευνα του κορυφαίου επιστημονικού περιοδικού «Nature» σχετικά με μία από τις ουσίες, την (αμφιλεγόμενη) ριταλίνη, την οποία, ενώ προοριζόταν για τα παιδιά με ελλειμματική προσοχή, τη χρησιμοποιούσαν κάποιοι ήδη για να έχουν προβάδισμα στις εξετάσεις (www.tovima.gr/science/article/?aid=252222).

Τώρα ο κατάλογος με τις ουσίες αυτές έχει αποκτήσει μερικές δεκάδες μέλη. Και σε αυτά πρέπει να προστεθούν τα nootropic stacks, οι στοίβες νοοτροπικών, δηλαδή οι συνδυασμοί μερικών από αυτά (με γραμμάρια και χιλιοστά του γραμμαρίου, μετρημένα σε ζυγαριές ακριβείας στο σπίτι) για κάθε ημέρα.

Ενας πρώτος κατάλογος υπάρχει στον γνωστό ιστότοπο reddit που συγκεντρώνει και πολλές συζητήσεις γύρω από το θέμα (www.reddit.com/r/nootropics/wiki/beginners), ενώ από μια αυτοαποκαλούμενη «nootropics encyclopedia» σταχυολογούμε τις πιο γνωστές από τις ουσίες αυτές:

Acetyl-L-Carnitine (ALCAR): Παράγεται και από τον οργανισμό, αλλά οι διακινητές του επιμένουν ότι σε συνδυασμό με άλλα βοηθάει τον εγκέφαλο.

Adrafinil: Πρόκειται για μια ουσία που χρησιμοποιείται ως φθηνό υποκατάστατο άλλης (Modafinil), όμως το μεγάλο της ελάττωμα είναι πως μέσα στον οργανισμό περνάει από το συκώτι για να γίνει η απαραίτητη επεξεργασία πριν αποκτήσει τα όποια ευεργετικά για τον εγκέφαλο χαρακτηριστικά της. Στη Γαλλία όπου παρασκευάστηκε για πρώτη φορά έχει απαγορευθεί αλλά διακινείται πολύ σε Καναδά και ΗΠΑ.

Alpha GPC: Πρόκειται για χολίνη που υπάρχει και στον οργανισμό σε μικρή ποσότητα, αλλά επιμένουν ότι σε συνδυασμό (σε stack) με άλλες ουσίες βελτιώνει την εγκεφαλική λειτουργία. Εξάγεται από τη λεκιθίνη της σόγιας.

Ampakines: Ουσίες που αλληλεπιδρούν με τον υποδοχέα ΑΜΡΑ και μόλις αυτή τη χρονιά διαπιστώθηκε πως μπορεί με κατάλληλες συνθήκες κάποιες να έχουν αντικαταθλιπτική δράση.

Ashwagandha: Αν και πρόκειται για φυτό που χρησιμοποιείται εδώ και 3.000 χρόνια από την ινδική αγιουρβεδική ιατρική, συμπεριλαμβάνεται στους περισσότερους καταλόγους nootropics. Εθεωρείτο καλό αγχολυτικό αλλά τώρα εξετάζουν τη δράση του ως εντατικό της προσοχής. Στις παρενέργειές του αναφέρεται ο υπερθυρεοειδισμός.

Gingko biloba: Δέντρο που ξεκίνησε από την Κίνα αλλά υπάρχει ήδη ακόμα και στην Ελλάδα. Εγινε πρώτα γνωστό για την ευεργετική του δράση στην κυκλοφορία του αίματος αλλά τώρα θεωρείται ότι βοηθάει στη μνήμη και δοκιμάζεται για την αντιμετώπιση της νόσου Alzheimer.

L-Theanine: Η θεανίνη είναι ένα αμινοξύ που βρίσκεται στο πράσινο τσάι και συνοδεύει τα περισσότερα άλλα nootropics.

Modafinil: Ηταν η μεγάλη ελπίδα για όσους έχουν επενδύσει στα nootropics αλλά μια εργασία που έγινε το 2015 με 160 φοιτητές που διαγωνίστηκαν σε κάποια τεστ και με όλες τις προδιαγραφές διέψευσε τις προσδοκίες (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26135067).

Rhodiola rosae: Είναι παντού, είναι γνωστό για το ότι ανακουφίζει τη νοητική κούραση αλλά λίγες είναι οι αναφορές για βελτιωτική δράση στη μνήμη.

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=884782