Φαταλισμός – Μοιρολατρία

 

Φιλοσοφική θεωρία, σύμφωνα με την οποία τα γεγονότα της ζωής καθορίζονται από τη μοίρα, το πεπρωμένο, την αμετάκλητη υπερβατική αιτία· ο όρος είναι λατινογενής (fatalism) και στα Eλληνικά αποδίδεται με τους όρους μοιρολατρία και μοιροκρατία, οι οποίοι όμως είναι μάλλον αδόκιμοι για επιστημονική χρήση, λόγω της χρήσης τους  με μάλλον αρνητική έννοια στην καθημερινή γλώσσα.





Ο φαταλισμός είναι ουσιαστικά μια θεολογική αιτιοκρατία και διακρίνεται αυστηρά από την επιστημονική αιτιοκρατία. Η έννοια του φαταλισμός πήρε διάφορες μορφές με το πέρασμα των χρόνων. Άλλωστε, η εξέλιξη της έννοιας αυτής αντιστοιχεί στην εξέλιξη της ακριβώς αντίθετης έννοιας, δηλαδή της ιδέας της ελευθερίας.

Σύμφωνα με τις αρχαίες θεωρίες, τα γεγονότα ήταν εξαρτημένα από την ανάγκη ή τη μοίρα, αυτές τις μυστηριώδεις και κυρίαρχες δυνάμεις, στις οποίες υποτάσσονταν και οι ίδιοι οι θεοί. Την υποταγή αυτή στην πανίσχυρη μοίρα πρέσβευαν οι Έλληνες τραγικοί και οι αρχαίοι φιλόσοφοι, κυρίως οι στωικοί. Σύμφωνα με αυτούς, ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει τη ροή των γεγονότων· μοναδικός τρόπος να απελευθερωθεί από την τυραννική εξουσία της μοίρας είναι να παραδεχτεί τη δύναμή της. Έτσι ο άνθρωπος βρίσκεται στο δίλημμα αν θα πρέπει να αντισταθεί ή να υποκύψει στο πεπρωμένο.

Με την επικράτηση του χριστιανισμού και της πίστης στη θεϊκή πρόνοια το πρόβλημα έγινε δυσκολότερο, με την εισαγωγή του ζητήματος της ελευθερίας βούλησης. Η χριστιανική θεολογία προσπάθησε να συμφιλιώσει την ιδέα της ανθρώπινης ελευθερίας με την ιδέα της θεϊκής παντοδυναμίας.

Στο πρόβλημα αυτό έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφορες λύσεις· ο Πλωτίνος ισχυρίστηκε ότι ο Θεός προόρισε τον άνθρωπο να είναι ελεύθερος· ο Θωμάς ο Ακινάτης υποστήριξε ότι, εφόσον ο Θεός είναι αιώνιος και βλέπει τα πάντα, βλέπει και αυτό ακόμα το μέλλον και επομένως τα γεγονότα που πρόκειται να συμβούν στα πλάσματά του, έστω και αν τα γεγονότα αποφασίζονται ελεύθερα από τους ίδιους τους ανθρώπους· ο Μαλεμπράντ πίστευε ότι ο Θεός προκαλεί τα εκάστοτε αποτελέσματα επ’ ευκαιρία των ανθρώπινων αποφάσεων.

Πολλοί θεωρούν τον Φαταλισμό να προσεγγίζει τον Ντετερμινισμό πλην όμως διαφέρουν μεταξύ τους. Χαρακτηριστική διαφορά τους είναι ότι ο μεν ντετερμινισμός εμφανίζεται με μια θετική ηθική στάση, ενώ ο φαταλισμός, υπό τη αυστηρή του έννοια, το ηθικό μέρος το παρουσιάζει ως συμβουλή απάθειας στη πορεία γεγονότων.

Έτσι υπό την άποψη αυτή ο φαταλισμός δεν ανιχνεύεται στις ενδοχριστιανικές διενέξεις που σημειώθηκαν κατά καιρούς και ειδικότερα σε ότι αφορούσε την ελεύθερη βούληση, της θείας Χάριτος και του απόλυτου προορισμού. Με την ιδέα του φαταλισμού περισσότερο προσέγγιζαν στην πράξη οι Ησυχαστές οι οποίοι διατηρούσαν ανεπιφύλακτη εμπιστοσύνη στη Θεία Χάρη σε αντίθεση με άλλα δόγματα που αναπτύχθηκαν περισσότερο ντετερμινιστικά όπως ήταν π.χ. ο Καλβινισμός, καθώς και κάποια αρχαία δόγματα της Μεσοποταμίας.

Κατά δε το ισλαμικό δόγμα τα πάντα υπόκεινται υπό τον παντοδύναμο Αλλάχ. Μετά όμως την επαφή του Ισλαμισμού με άλλες ανατολικές θρησκείες όπου φαίνεται να επέδρασαν φαταλιστικές δοξασίες όπως του Ζουρβανισμού που αποτελούσε αίρεση του Ζωροαστρισμού η επ΄ αυτού σκέψη μετεξελίχθηκε σε πίστη στην αναπότρεπτη μοίρα, στο λεγόμενο κισμέτ. Έτσι υπό αυτή την αντίληψη σκέψης και θέσης η υποταγή στη θεία βούληση εξελίχθηκε σε παραίτηση στα δρώμενα της μοίρας.

Είναι παραδεκτό όμως ότι θεωρίες του προορισμού θυσιάζουν αναγκαστικά την ελευθερία στη θεία πρόνοια. Μπροστά στην επιστημονική σκέψη ο φαταλισμός υποχωρεί στην επιστημονική αιτιοκρατία, η οποία υποδεικνύει την ανάγκη αναζήτησης και γνώσης της φυσικής αναγκαιότητας των φαινομένων, ώστε να μπορεί να την κατανικήσει καλύτερα (αιτιοκρατία). Όταν όμως γίνει γνωστή η αναγκαιότητα, παύει να είναι μοιραία, μια και όρος της ελευθερίας είναι η γνώση της αναγκαιότητας. Το απρόβλεπτο και το παράλογο παύουν πια να υπάρχουν ως απόλυτες έννοιες και έτσι εξαφανίζεται η έννοια της τυφλής μοίρας.


Wikipedia