Η πολύτιμη συμβολή των Ελλήνων στον πολιτισμό των ανατολικών Σλάβων.

Του Αντρέι Αλεξάνδροβιτς Μπελέτσκι*

Είναι γνωστό πως, μαζί με τον χριστιανισμό, οι Έλληνες ιεραπόστολοι έφεραν στους ανατολικούς Σλάβους και τη μεγαλύτερη εφεύρεση του πολιτισμού των ανθρώπων, το αλφάβητο, την αλφαβητική γραφή. Από την λέξη γράμμα στον πληθυντικό γράμματα, οι Σλάβοι σχημάτισαν το δικό τους "γράμοτα" (ενικός αριθμός) που σημαίνει και το γραπτό κείμενο, το έγγραφο και την εγγραμματοσύνη.


Θεωρείται πως το αλφάβητο για τους νότιους και ανατολικούς Σλάβους εφεύραν οι αδελφοί Κύριλλος (Κωνσταντίνος) και Μεθόδιος. Από το όνομα του Κύριλλου, ένα είδος σλαβικού αλφαβήτου ονομάστηκε «κυρίλλιτσα» αλλά, σύμφωνα με τις καινούργιες έρευνες, αποδείχθηκε πως οι Σλάβοι χρησιμοποιούσαν το ελληνικό αλφάβητο για τη γλώσσα τους ακόμα πριν από την αποστολή των αδελφών. Είναι αληθοφανές πως ο Κύριλλος, με βάση την ελληνική μικρογραφική γραφή, είχε επεξεργαστεί εκείνο το είδος της σλαβικής γραφής που πήρε το όνομα «γλαγόλιτσα» (από τη λέξη «γλαγόλ» που σημαίνει «λόγος»).

Τα σημερινά αλφάβητα των ανατολικών Σλάβων –Ρώσων, Ουκρανών και Λευκορώσων– βασίζονται στην ελληνική μεγαλογραφική γραφή των μεσαιωνικών κειμένων.
Η διαφορά της φωνητικής της σημερινής ελληνικής γλώσσας και των γλωσσών των ανατολικών Σλάβων είναι αρκετά σημαντική, αν πάρουμε υπόψη τα σύμφωνα. Τα φωνήεντα δεν διακρίνονται πολύ. Θα παραλείψουμε εδώ πολλές λεπτομέρειες και θα περιοριστούμε σε μερικές σημαντικές σημειώσεις. Για τα ρωσικά σύμφωνα, είναι χαρακτηριστική η «μαλακωμένη» ή επουρανωμένη (ή ουρανισκοποιημένη) προφορά τους που σημειώνεται σε ορισμένες περιπτώσεις με το ειδικό σημείο ь π.χ. мел (η κιμωλία) και мель (η ξέρα).

Το σημερινό ρωσικό αλφάβητο έχει 33 στοιχεία και μεταξύ τους δύο σημεία που έχουν μόνον γραφική και όχι φωνητική σημασία: το ь (το λεγόμενο «μαλακό» σημείο) και το ъ (το λεγόμενο «σκληρό» σημείο). Η ποσοτική διαφορά του ελληνικού και του ρωσικού αλφάβητου σχετίζεται με τη φωνητική διαφορά και των δύο γλωσσών.

Εκτός από 5 φωνήεντα, που τα έχουν και οι δύο αυτές γλώσσες, στο ρωσικό φωνητικό σύστημα υπάρχει ένας χαρακτηριστικός φθόγγος ы, κάτι ενδιάμεσο μεταξύ του [ι] και του [ου]. Ανάμεσα στα σύμφωνα είναι χαρακτηριστικά τα συριστικά δασωμένα ш (σαν τον πρώτο φθόγγο στη γαλλική λέξη charme) και ж (σαν τον πρώτο φθόγγο στη γαλλική jour). Για την ουκρανική φωνητική, είναι χαρακτηριστικοί οι «δίφθογγοι» συμφώνων Дз (σαν στην ελληνική λέξη τζάμπα) και Дж (σαν το πρώτο φθόγγο στα αγγλικά ονόματα John και George).

Τα σχήματα των κεφαλαίων γραμμάτων Α,Β, Γ, Ε, Ι, Κ, Λ, Μ, Ο, Π, Ρ, Τ, Φ,Χ είναι τα ίδια και στο ελληνικό αλφάβητο και στα αλφάβητα των ανατολικών Σλάβων, όμως η φωνητική σημασία μερικών από αυτά είναι διαφορετική. Στο ρωσικό αλφάβητο, το Γ προφέρεται σαν Γκ, στο ουκρανικό και στο λευκορωσικό αλφάβητο, προφέρεται σαν το ελληνικό Γ μπροστά στα σύμφωνα και στα φωνήεντα Α, ΟΥ, Ο. Οι φθόγγοι των ελληνικών Δδ και Θθ απουσιάζουν στις ανατολικές σλαβικές γλώσσες. Το κεφαλαίο γράμμα Η έχει σ’ αυτές τις γλώσσες τη φωνητική σημασία του ελληνικού Ν.

Τα μικρά γράμματα των σλαβικών αλφάβητων διαφέρουν σημαντικά από τα αντίστοιχα ελληνικά. Ύστερα από τη μεταρρύθμιση της ρωσικής ορθογραφίας, στα 1917, από το ρωσικό αλφάβητο εξαλείφθηκε το γράμμα Ι (ιώτα) αλλά διατηρείται στα αλφάβητα των Ουκρανών και των Λευκορώσων.

Είναι αυτονόητο ότι, με αυτή την πολύτιμη συμβολή των Ελλήνων στον πολιτισμό των ανατολικών και νότιων Σλάβων –Βουλγάρων και Σέρβων–, δεν περιορίζεται η ευεργετική επίδραση του ελληνικού πολιτισμού πάνω στον πολιτισμό των σλαβικών λαών. Η ελληνική αλφαβητική γραφή εμφανίζεται στις αρχές της πρώτης π.Χ. χιλιετίας και οι Σλάβοι άρχισαν να χρησιμοποιούν τη γραφή μόνον στα τέλη της πρώτης μ.Χ. χιλιετίας. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γεγονός της ιστορίας και των δύο λαών. Η πραγματική ιστορία αρχίζει από την εφεύρεση και αξιοποίηση της γραφής. Μπορεί να πει κανείς, παραφράζοντας τα λόγια του Ευαγγελιστή: στην αρχή της ιστορίας υπήρξε γραπτός λόγος.

Ο Α.Α.Μπελέτσκι (1911-1995) υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες και σημαντικότερες μορφές των ελληνικών γραμμάτων στη Σοβιετική Ένωση, ο οποίος, με τη σύζυγό του Τατιάνα Τσερνισσόβα, επίσης καθηγήτρια ελληνικών, άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στις κλασικές σπουδές, κυρίως, στην Ουκρανία. Στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου, από το 1953, θα είναι επικεφαλής της έδρας της αρχαίας φιλολογίας, της έδρας της γενικής γλωσσολογίας και της έδρας ρωμανικής γλωσσολογίας.

Οι δημοσιεύσεις του στους τομείς της κλασικής φιλολογίας, αρχαιολογίας και θεωρητικής γλωσσολογίας ξεπερνούν τις 130. Γνώριζε δεκάδες γλώσσες και διαλέκτους, ενώ είχε ασχοληθεί και με τις μεταφράσεις αρχαίων και σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων. Το παραπάνω κείμενο βρίσκεται στο τμήμα του αρχείου του, με αδημοσίευτα χειρόγραφα στα ελληνικά, κυρίως ποιήματα, που μου ενεχείρισε, μαζί με τη βοηθό του Βαλεντίνη Λομπαντιούκ, πριν τον θάνατό του.

Μετάφραση: Σωτήρης Δημόπουλος

ardin