Tα μυστικά πολεμικά καταφύγια της Αττικής

Η πρώτη καταγραφή της μυστικής, υπόγειας Αττικής, μέσα από τα καταφύγια που κατασκευάστηκαν για να προστατεύσουν τους κατοίκους της από τους πολέμους μιας άλλης εποχής. Σήμερα τα περισσότερα είναι έρμαια της εγκατάλειψης, της φθοράς και των βανδαλισμών. Υπάρχουν όμως και αυτά που αντέχουν με πείσμα στο χρόνο
Ιωάννα Μπρατσιάκου


Μπορεί να περνάς καθημερινά από κοντά τους αλλά να μην τα βλέπεις. Κρυμμένα πίσω από σκουριασμένες μεταλλικές πόρτες και καταπακτές στην καρδιά της πόλης ή μέσα σε λόφους και παλιά πολεμικά οχυρά Γερμανών κατακτητών. Σχεδόν 12.500 καταφύγια φτιάχτηκαν στην Αττική πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά ποτέ δεν έγινε μια οργανωμένη μελέτη της ιστορίας τους, ούτε κάποια προσπάθεια να διατηρηθούν ως μουσειακοί χώροι αυτά που αντέχουν στο χρόνο έως σήμερα. Το κενό αυτό, αποφάσισε αυθόρμητα να καλύψει ένας λάτρης της στρατιωτικής ιστορίας και του urban exploration.

Επί τρία χρόνια, ο Κωνσταντίνος Κυρίμης έψαχνε τις ελάχιστες διαθέσιμες πηγές, ρωτούσε φίλους, γνωστούς και γνώστες της μυστικής, υπόγειας Αττικής, σε αναζήτηση καταφυγίων. Εντόπισε περισσότερα από 20, τα επισκέφθηκε, τα φωτογράφησε, τα βιντεοσκόπησε, τα χαρτογράφησε. Αποτέλεσμα αυτού του εν εξελίξει πρότζεκτ, είναι το βιβλίο «Τα Καταφύγια της Αττικής: Μια περιήγηση στη μυστική, υπόγεια Αττική». Μία αυτοέκδοση που -όπως εξηγεί ο ίδιος- είχε ως σκοπό να διασώσει ένα σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας μας. Ήδη έχουν μοιραστεί αντίτυπα σε μουσεία, βιβλιοθήκες και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα «για να υπάρχουν εκεί σε 50-100 χρόνια», όπως επισημαίνει ο ίδιος.

«Έχει τύχει να μπω σε καταφύγιο από μια πολύ στενή τρύπα, να σκίσω τα ρούχα μου και μετά να κυκλοφορώ στο κέντρο του Πειραιά λες και ήμουν ρακένδυτος! Έχω κινδυνέψει να πάω αυτόφωρο. Μου έχουν συμβεί διάφορα πράγματα, είχε τις περιπέτειες του όλο αυτό. Στο σπίτι αν δω κατσαρίδα φωνάζω τη γυναίκα μου να τη σκοτώσει, σε αυτά τα μέρη έχω μάθει να συμβιώνω με κατσαρίδες, ποντίκια και όλα αυτά» λέει χαριτολογώντας ο Κ. Κυρίμης στο WE του News247 και προσθέτει: «Ήταν χρονοβόρα διαδικασία  γιατί αυτά τα καταφύγια δεν είναι σε έναν κατάλογο, πέρασαν μήνες μέχρι να καταφέρω να μπω σε μερικά. Όσο το κυνηγάς βέβαια σε κυνηγάει , σου έρχεται η πληροφορία».

Όταν τον ρωτάμε γιατί ήταν τόσο σημαντικό να διασωθεί αυτή η πληροφορία, επισημαίνει:

«Πρώτα απ΄όλα διότι σηματοδοτούν μια σημαντική περίοδο της ιστορίας μας που ξεκινά από το 1936 και φτάνει μέχρι το 1960. Όταν μιλάμε για καταφύγια στην Ελλάδα μιλάμε για τρεις περιόδους με φθίνουσα βαρύτητα. Η πρώτη είναι η εποχή του Ιωάννη Μεταξά, 1936-1940. Εκεί έχουμε οργασμό κατασκευής καταφυγίων διότι ο Μεταξάς είχε καταλάβει ότι οδεύουμε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα καταφύγια θα έχουν  πολύ μεγάλη σημασία σε περίπτωση βομβαρδισμών πόλεων και αμάχων, κάτι που επαληθεύθηκε. Οπότε ξεκινά ένα πολύ μεγάλο σχέδιο Πολιτικής Προστασίας με κεντρικό άξονα την κατασκευή καταφυγίων. Κατά τον στρατάρχη Παπάγο, πριν τον Β’ Παγκόσμιο φτιάχτηκαν στην Αττική μόνο 400 δημόσια και 12.0000 ιδιωτικά καταφύγια. Διότι από το ’38 και μετά ο Μεταξάς με νόμο απαγόρευε να χτιστεί οποιοδήποτε κτίριο δημόσιο ή ιδιωτικό χωρίς καταφύγιο.  Άρα ο πόλεμος μας βρήκε έχοντας τη προστασία που έπρεπε, σώθηκαν χιλιάδες ζωές. Επιπλέον μιλάμε για μια εποχή που το καταφύγιο ήταν διαφήμιση, έχω δει διαφήμιση του ’39 από κομμωτήριο  στην Ερμού που λέει: προτιμήστε εμάς γιατί έχουμε πολύ οργανωμένο καταφύγιο αν συμβεί κάτι!

Η επόμενη εποχή που δίνει καταφύγια είναι η γερμανική κατοχή 1941-1944. Οι Γερμανοί έφτιαξαν τα περισσότερα κυρίως παραλιακά, Ραφήνα, Βούλα, Βουλιαγμένη, διότι πάντα είχαν το φόβο επικείμενης απόβασης των Συμμάχων. Οπότε όπου υπάρχουν μεγάλα οχυρωματικά έργα, υπάρχει συνήθως κι ένα μεγάλο καταφύγιο. Τα γερμανικά καταφύγια μάλιστα διατηρούνται σε πάρα πολύ κατάσταση, μερικά νομίζεις ότι χτίστηκαν χθες.
Η τελευταία περίοδος που έχουμε λίγα καταφύγια είναι από το 1950 έως το 1960. Υπήρχε ο φόβος του ψυχρού πολέμου οπότε κάποιες κοινωνικές ελίτ όταν έχτιζαν ένα σπίτι ή μια πολυκατοικία έφτιαχναν κι ένα μικρό καταφυγιάκι».

Συζητώντας με τον Κωνσταντίνο Κυρίμη  και μελετώντας το βιβλίο του, σας παρουσιάζουμε δέκα καταφύγια και την ιστορία τους.

1. Καταφύγιο Γλυφάδας

Αρκετά κοντά στη θάλασσα, στην περιοχή της Γλυφάδας, βρίσκεται ένα είδος «οχυρής τοποθεσίας» που κατασκευάστηκε από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με στόχο τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής και την αποτροπή τυχόν αποβατικής ενέργειας. Στο επίκεντρο αυτής της αμυντικής διάταξης, ένα σύνολο οχυρωματικών έργων -όπως πολυβολεία, παρατηρητήρια, βάσεις αντιαεροπορικών όπλων και ορύγματα- συναντάται κι ένα μεγάλο καταφύγιο. Το καταφύγιο λειτουργούσε ουσιαστικά ως η «καρδιά» της οχυρής τοποθεσίας. Το γεγονός ότι διέθετε εσωτερικά πολυβολεία, καθώς και δεξαμενή νερού, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν προοριζόταν για απλή αντιαεροπορική χρήση, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα να ήταν κάποιου είδους διοικητήριο. Ενδεχομένως να κατασκευάστηκε και ως ένα είδος «έσχατης γραμμής ανάσχεσης» σε περίπτωση απόβασης.

Βρίσκεται σε ιδιωτική περιοχή, μέσα σε ένα μικρό δάσος. Λόγω της θέσης του έχει διαφύγει της προσοχής των «περίεργων» και έχει διατηρηθεί σε άψογη κατάσταση. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι από τα πιο καλοδιατηρημένα καταφύγια στην Αττική, καθώς δεν έχει ίχνος γκράφιτι, σκουπιδιών ή άλλων βανδαλισμών. Ακόμα και η λευκή βαφή στην οροφή μοιάζει σαν να βάφτηκε πριν από λίγα χρόνια. Κατά την επίσκεψή του μάλιστα ο Κ. Κυρίμης βρήκε μια σκούπα (!) μέσα στους πεντακάθαρους διαδρόμους.

2. Καταφύγιο Καστέλλας

Η Καστέλλα του Πειραιά είναι ένας ιδιαίτερος τόπος για τους «κυνηγούς» καταφυγίων, καθώς διαθέτει δύο εξ’ αυτών: Το «Καταφύγιο Προφήτη Ηλία» -στον ομώνυμο λόφο- και το «Καταφύγιο Καστέλλας» σε κεντρικό σημείο της περιοχής. Η μικρή σκουριασμένη μεταλλική πόρτα της εισόδου, παρόλο που εκτίθεται καθημερινά σε χιλιάδες βλέμματα, σε καμία περίπτωση δεν προδίδει το καλά φυλαγμένο μυστικό της.

Το εντυπωσιακό καταφύγιο που βρίσκεται πίσω της χρονολογείται από την εποχή του Ιωάννη Μεταξά και είναι το μόνο γνωστό «πολυώροφο» καταφύγιο, καθώς εκτείνεται σε δύο ορόφους. Ο πάνω όροφος μάλιστα έχει ένα «πατάρι» που θα μπορούσε μπορούσε κάποιος να εκλάβει ως «ημι-όροφο» ή τρίτο όροφο».
Οι δύο όροφοι απέχουν μεταξύ τους γύρω στα 15 μέτρα, ενώ τα σκαλιά επεκτείνονται σε 4 «άξονες» που ενώνονται μεταξύ τους 3 «πατάρια». Μέσα στο καταφύγιο υπάρχει ρολόι της ΔΕΗ, σημάδι ότι κατά το (πρόσφατο;) παρελθόν, ήταν ενεργό και ηλεκτροδοτείτο κανονικά, καθώς και μία παροχή νερού.
Το ενδιαφέρον όλων όσων το έχουν επισκεφθεί αποσπούν οι δύο επιπλέον σφραγισμένες είσοδοι / έξοδοι που σε κάνουν να αναρωτιέσαι τι βρίσκεται πίσω τους και πού οδηγούν. Ίσως μελλοντικά ο συγκεκριμένος χώρος να μας αποκαλύψει μερικά ακόμα από τα καλά κρυμμένα μυστικά του…

3. Καταφύγιο Βούλας

Αρκετά κοντά στο καταφύγιο Γλυφάδας, βρίσκεται το καταφύγιο Βούλας, επίσης ένα από τα πιο καλοδιατηρημένα καταφύγια της εποχής του Β’ΠΠ, υπόδειγμα της γερμανικής οχυρωματικής τέχνης της εποχής. Αρχιτεκτονικά θυμίζει πολύ αυτό της Γλυφάδας, χωρίς να αποτελεί πιστή αντιγραφή του, γεγονός που δείχνει ότι υπήρχε ένας συγκεκριμένος τρόπος κατασκευής τέτοιων καταφυγίων από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις.

Η ραχοκοκκαλιά του είναι ένας ευθύς κεντρικός διάδρομος, μήκους περίπου 30 μέτρων, αλλά η συνολική του έκταση (συμπεριλαμβανομένων αιθουσών, εισόδων και άλλων διαδρόμων) ξεπερνά τα 100 μέτρα.
Στις εισόδους των δωματίων υπάρχουν επισημάνσεις γραμμένες με κιμωλία (room1, room2 κοκ). Το καταφύγιο δέθηκε μάλλον πρόσφατη επίσκεψη από άτομα που κρέμασαν σε μια από τις εισόδους ένα αρκουδάκι και βάπτισαν έναν από τους θαλάμους Room 666, με μαύρη μπογιά…

4. Καταφύγιο Αρδηττού

Στον ομώνυμο λόφο, βρίσκεται το καταφύγιο Αρδηττού, το μεγαλύτερο και εντυπωσιακότερο της Αττικής (μαζί με αυτό του Λυκαβηττού). Κατασκευάστηκε το 1937 από την κυβέρνηση του Ι. Μεταξά και είναι πολύ πιθανό η διάνοιξή του να βασίστηκε σε αρχαία υπάρχουσα στοά.

Φημολογείται ότι σε χώρους του συσκευάστηκαν και κρύφτηκαν το 1941 αρκετά αρχαιολογικά εκθέματα, προκειμένου να μην απαλλοτριωθούν από τον κατακτητή.
Την περίοδο της Κατοχής οι Γερμανοί το χρησιμοποίησαν ως αποθήκη πυρομαχικών. Μετά τον Β’ΠΠ ο χώρος ανακατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως επίσημο καταφύγιο της βασιλικής οικογένειας.
Τυπικά παραμένει επιχειρησιακό, ωστόσο η παραμονή στο χώρο προξενεί μάλλον αίσθημα ανασφάλειας… Ο χρόνος έχει επιφέρει σημαντικά πλήγματα στο χώρο. Σε πολλά σημεία έχουν γίνει κατακρημνίσεις, ενώ σε άλλα, η έντονη υγρασία έχει «καταφάει» το τσιμέντο και οι εκτεθειμένες σιδερόβεργες μετά βίας δείχνουν να συγκρατούν το βαρύ άνωθεν φορτίο. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, το πάλαι-ποτέ πανίσχυρο κτίσμα φαίνεται στις μέρες μας έτοιμο να καταρρεύσει με τον πρώτο σεισμό (αν η διαρκής φθορά δεν το γκρεμίσει νωρίτερα).

5. Καταφύγιο Διυλιστηρίων Δραπετσώνας

Η συντριπτική πλειοψηφία των καταφυγίων που σώζονται στην περιοχή της Αττικής, αποσκοπούσε στην προστασία στρατιωτικών τμημάτων ή πολιτών. Μία από τις ελάχιστες εξαιρέσεις είναι το καταφύγιο «Διυλιστηρίων», το οποίο βρίσκεται στη βιομηχανική ζώνη της Δραπετσώνας, εντός εγκαταλελειμμένου χώρου, ο οποίος κάποτε φιλοξενούσε τα διυλιστήρια που κατασκευάστηκαν τμηματικά μεταξύ 1925 και 1935. Το καταφύγιο αποσκοπούσε στην προστασία του προσωπικού που εργαζόταν στις νευραλγικές αυτές εγκαταστάσεις. Με δεδομένο ότι σε έναν πόλεμο, οι εγκαταστάσεις πετρελαιοειδών ανέκαθεν αποτελούσαν στόχο προτεραιότητας για τον αντίπαλο, η στρατηγική αξία του ήταν υψηλή.

Σήμερα βρίσκεται σε μέτρια κατάσταση. Η είσοδος σε αυτό δεν είναι ακατόρθωτη και υπάρχουν εμφανή ίχνη επισκέψεων τοξικομανών στους διαδρόμους του. Παράλληλα την περιοχή λυμαίνονται άτομα που απογυμνώνουν τον περιβάλλοντα χώρο από οτιδήποτε μεταλλικό, έτσι και οι δύο πόρτες του έχουν αφαιρεθεί.

7. Καταφύγιο Κυψέλης

Περίπου 800 κτίρια διασώζονται σήμερα στην Αθήνα από την περίοδο που ο Ιωάννης Μεταξάς διέταξε κάθε νέα πολυκατοικία που χτιζόταν να διαθέτει υποχρεωτικά το δικό της αεροπορικό καταφύγιο. Ελάχιστα από αυτά διατηρούν σε τόσο καλή κατάσταση το καταφύγιό τους όσο μια πολυκατοικία στην Κυψέλη, κατασκευής του 1938, εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής της εποχής του Μεσοπολέμου. Το καταφύγιο αποτελεί έξοχο δείγμα για το πώς ήταν αντιληπτή η έννοια της «Πολιτικής Προστασίας» την εν λόγω περίοδο. Έχει εμβαδόν 60 τ.μ. και βρίσκεται στο υπόγειο της πολυκατοικίας, ενώ αποτελείται από ιδιωτικά δωμάτια, γεγονός που συνδέεται με την κοινωνικο-οικονομική επιφάνεια των ενοίκων και τις καθημερινές τους ανάγκες.

8. Καταφύγιο λόφου Αγίας Άννας

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής προχώρησαν στην οχύρωση αρκετών λόφων στην ευρύτερη περιοχή των Νοτίων Προαστίων, με παρατηρητήρια, στοές, πολυβολεία, χαρακώματα, βάσεις αντιαεροπορικών, καθώς και ένα κεντρικό υπόγειο καταφύγιο. Στις μέρες μας, ο επίδοξος ιστοριοδίφης μπορεί να ξεκινήσει μια τέτοια αμυντική δομή, επισκεπτόμενος τον λόφο Αγίας Άννας (Πάρκο Θεσμοφορίου). Στον ομώνυμο λόφο, διασώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση ερείπια από τις τότε οχυρώσεις καθώς και το κεντρικό υπόγειο καταφύγιο. Όταν το επισκέφθηκε ο συγγραφέας, ανακάλυψε ότι το τελευταίο δωμάτιο στο βάθος του διαδρόμου έχει καταληφθεί από αστέγους: «Φτάνοντας στο τέλος της στοάς, είχε μια πόρτα με μια επιγραφή, ‘μην προχωρήσετε άλλο, είμαστε μέσα’. Φοβήθηκα λίγο αλλά εκεί που είχα φτάσει δεν μπορούσα να μην προχωρήσω. Τελικά ανακάλυψα ότι το τελευταίο δωμάτιο του καταφυγίου το είχαν καταλάβει κάποιοι άστεγοι, είχαν βάλει κρεβάτια, καναπέδες, το είχαν κάνει σαν σπίτι. Ευτυχώς, δεν τους βρήκα μέσα…»

9. Καταφύγιο Ερυθρού Σταυρού

Το κτίριο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού επί της Γ’ Σεπτεμβρίου 21 ολοκληρώθηκε το 1938 βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Γ. Διαμαντόπουλου. Το μέγεθος και ο εξοπλισμός του προσέδωσαν πρωτόγνωρες νοσηλευτικές δυνατότητες στην Αθήνα της εποχής.

Εκτός από τις νοσηλευτικές δομές, το κτίριο διέθετε και ένα πολύ μεγάλο και άριστα οργανωμένο καταφύγιο, με σκοπό την προστασία του προσωπικού και των ασθενών σε περίπτωση αεροπορικού βομβαρδισμού. Κατά τη διάρκεια του πολέμου λειτούργησε ως «Κεντρικός Σταθμός Παθητικής Αεράμυνας» και εκπλήρωσε άψογα τον σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε, προστατεύοντας και σώζοντας εκατοντάδες άτομα.
Στις μέρες μας, παρότι οι εγκαταστάσεις του διατηρούνται λειτουργικές, έχει περιπέσει στη λήθη του χρόνου και ελάχιστοι γνωρίζουν τόσο την ύπαρξη όσο και την ιστορία του.

10. καταφύγιο Βύρωνα

Το 1938, όταν η κατασκευή των δημόσιων καταφυγίων βρισκόταν στο απόγειό της, ειδικά στη συνοικία του Βύρωνα κατασκευάστηκαν τρία καταφύγια στις οδούς Αγίου Δημητρίου, Σωκίων και Ατταλείας, τα οποία κλείστηκαν μετά τον Β’ΠΠ και από πάνω τους χτίστηκαν πολυκατοικίες. Τα δύο πρώτα χάθηκαν δια παντός αλλά το τρίτο διασώθηκε από έναν άνθρωπο, 66 χρόνια μετά.

Πρόκειται για τον Δημήτρη Χατζηλιάδη, ο οποίος θυμόταν από παιδί ότι εκεί βρισκόταν καταφύγιο πριν χτιστεί το σπίτι το 1946, και το 2012 αποφάσισε να το εντοπίσει. Ξεκίνησε λοιπόν «ανασκαφές» στην πίσω αυλή του και μετά από δύο άστοχες προσπάθειες η «σκαπάνη» του έπεσε πάνω στο χαμένο καταφύγιο. Παρόλο που ήταν σε κακή κατάσταση και πλημμυρισμένο, ο κ. Δημήτρης ανέλαβε εργασίες αποκατάστασης.
Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, αυτό ακριβώς κάνει το συγκεκριμένο καταφύγιο να ξεχωρίζει. Πώς η πρωτοβουλία ενός πολίτη, σε συνδυασμό με την αγάπη του για την ιστορία του τόπου, είχε σαν αποτέλεσμα την ανάδυση του καταφυγίου από τη λήθη του χρόνου και τη «διάσωσή» του.

* Ευχαριστούμε τον Κωνσταντίνο Κυρίμη για την παραχώρηση των πρωτότυπων φωτογραφιών και σχεδιαγραμμάτων.

Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στο βιβλίο «Τα Καταφύγια της Αττικής: Μια περιήγηση στη μυστική, υπόγεια Αττική», το οποίο μπορείτε να αποκτήσετε επικοινωνώντας απευθείας με τον συγγραφέα στο kkirimis@otenet.gr.

Όπως σημειώνεται στο βιβλίο ,η παρουσίαση των συγκεκριμένων καταφυγίων δεν αποτελεί προτροπή αναζήτησής τους, προσέγγισής τους, ή εισόδου σε αυτά. Σχεδόν όλα βρίσκονται σε ιδιωτικούς ή ελεγχόμενους χώρους με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον επίδοξο επισκέπτη. Επιπροσθέτως, η είσοδος και η παραμονή σε αυτά εγκυμονεί κινδύνους (τραυματισμός, κατάρρευση οροφής κλπ).

http://www.trelokouneli.gr/afta-ine-ta-mystika-polemika-katafygia-tis-attikis/