Ενας οραματιστής στο αποκορύφωμα της βιομηχανικής επανάστασης

Αγνή Κατσιούλα

Μια συναρπαστική και προσεγμένη έκθεση-έρευνα στη βρετανική πινακοθήκη παρουσιάζει στο κοινό το έργο τού Ουίλιαμ Τέρνερ, ενός από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της Βρετανίας που δημιούργησε αριστουργήματα την εποχή που ο ατμός αντικατέστησε το πανί, η μηχανική δύναμη αντικατέστησε το ανθρώπινο δυναμικό και οι πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις μεταμόρφωσαν την κοινωνία. Οι 150 πίνακες που εκτίθενται είναι πραγματικά χρονογραφήματα, που διηγούνται τη σφυρηλάτηση μιας νέας εποχής, την έκρηξη του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, τους αγώνες ενάντια στη δουλεία και τη φρίκη των Ναπολεόντειων Πολέμων.

Ο Τζόζεφ Μάλορντ Ουίλιαμ Τέρνερ (Joseph Mallord William Turner, 1775-1851) γεννήθηκε στο Κόβεν Γκάρντεν του Λονδίνου. Ο πατέρας του κουρέας και κατασκευαστής περουκών γεννήθηκε στο Ντέβον, όμως μετακόμισε το 1770 στη βρετανική πρωτεύουσα για να εργαστεί. Η μητέρα του προερχόταν από οικογένεια κρεοπωλών που διατηρούσαν κατάστημα στη μεγαλούπολη. Οι γονείς, αν και φτωχοί, στήριξαν το εικαστικό ταλέντο του γιου τους – ο πατέρας του μάλιστα, στο μαγαζί του, έδειχνε με περηφάνια τα σχέδια του παιδιού του.

Iσως επειδή η μητέρα του παρουσίαζε σημάδια ψυχικής διαταραχής και νοσηλευόταν κατά καιρούς σε νοσοκομεία, ο μικρός Ουίλιαμ στάλθηκε να μείνει με τους θείους του και σε ηλικία δέκα ετών φοιτά στο σχολείο του Μπρέντφορντ. Τον Δεκέμβριο του 1789, μετά από μια περίοδο δοκιμασιών, γίνεται δεκτός με υποτροφία στα σχολεία της Βασιλικής Ακαδημίας (Royal Academy) αντλώντας γνώση και δημιουργικές ιδέες από αρχαϊκά εκμαγεία και έργα αλλά και αποκτώντας μεγάλη αγάπη για τη μουσική και την όπερα.

Κατακτά τομείς γνώσης και σε άλλα αντικείμενα εργαζόμενος με ζωγράφους τοπογραφικών και αρχιτεκτονικών απόψεων, όπως ο Thomas Malton (1748-1804), τον οποίον ο Τέρνερ αποκαλεί «πραγματικό μου δάσκαλο» (my real master). Ο Τέρνερ ταξίδευε συχνά στην Ευρώπη, ξεκινώντας από τη Γαλλία και την Ελβετία το 1802 και σπουδάζοντας στο Λούβρο του Παρισιού τον ίδιο χρόνο. Επίσης επισκέφτηκε πολλές φορές τη Βενετία.

 

"Peace - Burial at Sea", (1842) © Tate

Σημαντική υποστήριξη για το έργο του ήρθε από τον Walter Ramsden Fawkes (1769-1825) του οίκου Farnley Hall, κοντά στο Οτλεϊ στο Γιορκσάιρ, ο οποίος ήταν γαιοκτήμονας, συγγραφέας και μέλος του Κοινοβουλίου και έγινε στενός φίλος του καλλιτέχνη.

Ο Τέρνερ τον επισκέφτηκε για πρώτη φορά το 1797, σε ηλικία 22 ετών, όταν ο Fawkes του ανέθεσε να ζωγραφίσει ακουαρέλες της περιοχής. Ηταν τόσο ελκυστικό το τοπίο στο Οτλεϊ και στη γύρω περιοχή που έκτοτε επέστρεφε σε αυτό καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του. Το θυελλώδες σκηνικό του «Hannibal Crossing The Alps» (1812) θεωρείται ότι το εμπνεύστηκε από μια καταιγίδα πάνω από το Chevin στην περιοχή ενώ έμενε στο Farnley Hall.

Ο Tέρνερ ήταν συχνά προσκεκλημένος του George O’Brien Wyndham, 3rd Earl of Egremont (1751-1837), στο Petworth House στο Δυτικό Σάσεξ, γαιοκτήμονα και πολύ μεγάλου συλλέκτη έργων τέχνης, και εκεί ζωγράφισε σκηνές -που χρηματοδότησε ο Egremont- από τους χώρους του σπιτιού και της υπαίθρου του Σάσεξ, συμπεριλαμβανομένης της θέας στο κανάλι Chichester. Το Petworth House εμφανίζεται σε αρκετούς πίνακές του.

Το ταλέντο του Τέρνερ αναγνωρίστηκε νωρίς στη ζωή του. Η οικονομική ανεξαρτησία τού επέτρεψε να καινοτομεί ελεύθερα. Το ώριμο έργο του χαρακτηρίζεται από χρωματικά αριστουργήματα καθώς χειρίζεται όλη την παλέτα και ευρέως εφαρμοσμένες ατμοσφαιρικές χρήσεις βαφής με το πινέλο του.


"The Burning of the Houses of Parliament" -  (1834-5) © Tate

Αναγνωρίστηκε ως καλλιτεχνική ιδιοφυΐα, η φαντασία του πυροδοτήθηκε από ναυάγια, πυρκαγιές (συμπεριλαμβανομένης της πυρκαγιάς του Κοινοβουλίου το 1834, ένα γεγονός που ο Τέρνερ το είδε με τα μάτια του και μεταγράφηκε σε μια σειρά από σκίτσα ακουαρέλας) και βέβαια από φυσικά φαινόμενα όπως το ηλιακό φως, η καταιγίδα, η βροχή και η ομίχλη. Γοητεύτηκε και από τη βίαιη δύναμη της θάλασσας, όπως φαίνεται στο «Dawn after the Wreck », (1840) και στο «Slave Ship», (1840).


"Rain, Steam and Speed - The Great Western Railway" -  (1844) © The National Gallery, London

Στα τελευταία χρόνια, ο Τέρνερ χρησιμοποίησε λάδια με μεγαλύτερη διαφάνεια και στράφηκε σε μια σχεδόν καθαρή λάμψη χρησιμοποιώντας λαμπερό χρώμα. Ενα πρωταρχικό αριστουργηματικό παράδειγμα του ώριμου στιλ του μπορεί να δει κανείς στο «Rain, Steam and Speed - The Great Western Railway» (1844), όπου τα αντικείμενα είναι μόλις αναγνωρίσιμα, αλλά η αίσθηση συναρπαστική.

Η ένταση των αποχρώσεων που χρησιμοποιεί στα έργα του καθώς και το ενδιαφέρον του για τους πειραματισμούς στην αποτύπωση του φωτός όχι μόνο τοποθέτησε το έργο του Τέρνερ στην πρωτοπορία της αγγλικής ζωγραφικής, αλλά σίγουρα έθεσε τις βάσεις του ιμπρεσιονισμού και άσκησε επιρροή στην τέχνη της Γαλλίας. Οι ιμπρεσιονιστές, και ιδιαίτερα ο Κλοντ Μονέ (1840-1926), μελέτησαν προσεκτικά τις τεχνικές του, όμως θεωρείται γενικά και ως πρόδρομος της αφηρημένης ζωγραφικής.

Στις μέρες μας μια συναρπαστική και προσεγμένη έκθεση-έρευνα έρχεται να φωτίσει τη ζωή και την καριέρα του μεγάλου Βρετανού οραματιστή. Οι πόρτες και οι αίθουσες στη μεγάλη πινακοθήκη Tate Britain στο Μίλμπανκ του Λονδίνου, ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Βρετανίας που θεωρείται η επιτομή της βρετανικής τέχνης και ναυαρχίδα του δικτύου πινακοθηκών Tate στην Αγγλία, αποδίδει την οφειλόμενη τιμή στο έργο τού Ουίλιαμ Τέρνερ, ενός από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της Βρετανίας.

Με τίτλο «Turner’s Modern World» και διάρκεια μέχρι τις 7 Μαρτίου (αν και προς το παρόν η πινακοθήκη παραμένει κλειστή για το κοινό λόγω της πανδημίας Covid-19) αποκαλύπτεται ο μοντέρνος κόσμος του Τέρνερ. Διερευνάται πώς ο μεγαλύτερος ζωγράφος τοπίου της Βρετανίας βρήκε νέους τρόπους για να συλλάβει τα σπουδαία γεγονότα της εποχής του, αποτυπώνοντας παραστατικά τον αντίκτυπο της τεχνολογίας στον φυσικό κόσμο αλλά και τις ριζοσπαστικές επιδράσεις του εκσυγχρονισμού στην κοινωνία. Η έκθεση συγκεντρώνει 150 βασικά έργα, συμπεριλαμβανομένων δανείων από άλλες συλλογές και μουσεία, καθώς και πίνακες ζωγραφικής και σπάνια σχέδια από τις πλούσιες συλλογές της Tate.

Ο Τέρνερ έζησε σε ταραγμένους καιρούς. Η Βρετανία ήταν σε πόλεμο για μεγάλο μέρος της ζωής του, ενώ επαναστάσεις και αγώνες ανεξαρτησίας ξεσπούσαν σε όλο τον κόσμο. Παρακολούθησε την έκρηξη του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού καθώς δημιούργησε αριστουργήματα την εποχή που ο ατμός αντικατέστησε το πανί, η μηχανική δύναμη αντικατέστησε το ανθρώπινο δυναμικό και οι πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις μεταμόρφωσαν την κοινωνία.

Εζησε και ζωγράφισε με πάθος την πολιτική μεταρρύθμιση καθώς και την επιστημονική και πολιτιστική πρόοδο που μεταμόρφωσαν την κοινωνία και διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο. Ζώντας εργαζόμενος στο αποκορύφωμα της βιομηχανικής επανάστασης, ο Τέρνερ αντιμετώπισε αυτές τις νέες προκλήσεις όταν πολλοί άλλοι καλλιτέχνες της εποχής δεν το έκαναν.

Ξεκινώντας τη δεκαετία του 1790, παρατήρησε για πρώτη φορά τη σύγχρονη ζωή ως νεαρός ζωγράφος και γοητεύτηκε από τις βιομηχανικές υποδομές ως νέα στοιχεία στο βρετανικό τοπίο.


"The Battle of Trafalgar, as Seen from the Mizen Starboard Shrouds of the Victory" -  (1806–8) © Tate

Επίσης δύο δεκαετίες συγκρούσεων με τη Γαλλία μέσω των Γαλλικών Επαναστατικών εξεγέρσεων και των Ναπολεόντειων Πολέμων εισήγαγαν μια άλλη βασική δυναμική στο έργο του. Ασχολήθηκε εικονίζοντας τον πόλεμο σε έργα ζωγραφικής όπως το «The Battle of Trafalgar» (1806-8) και το «Field of Waterloo» (1818), αλλά απεικονίζει επίσης πτυχές της ζωής και της εργασίας στη Βρετανία πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από συγκρούσεις.


"The Field of Waterloo"-  (1817) © Fitzwilliam Museum, Cambridge

Η έκθεση αντικατοπτρίζει επίσης το ενδιαφέρον του Τέρνερ για την κοινωνική μεταρρύθμιση, ειδικά την ενδιαφέρουσα οπτική του απέναντι στην πολιτική, τις συνθήκες εργασίας και τη δουλεία.

Σε αυτά τα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνονται φιλελεύθερες και ανθρωπιστικές οπτικές του έργου του για τους αγώνες του ελληνικού έθνους για ανεξαρτησία από την οθωμανική Τουρκία, για τον μεταρρυθμιστικό νόμο του 1832 που μείωσε τη δύναμη των αριστοκρατών, αλλά και την πράξη κατάργησης της δουλείας το 1833, με βασικά έργα όπως το «Fall of Anarchy» (1834) και το «The Burning of the Houses of Lords and Commons» (1835) να δείχνουν την εμπλοκή και τις θέσεις του στα πολιτικά γεγονότα.


"The Fall of Anarchy" -  (1833–4) © Tate

Το τελευταίο τμήμα της έκθεσης επικεντρώνεται στην πρωτοποριακή ματιά του Τέρνερ για τη νέα τεχνολογία που βασίζεται στη δύναμη του ατμού, παρουσιάζοντας το ύφος του ως μέσο με το οποίο ο καλλιτέχνης προσπάθησε να αναπτύξει την καινούργια οπτική γλώσσα για να αποδοθεί κατάλληλα ο σύγχρονος κόσμος.

Η ώριμη δουλειά του εκτιμάται τώρα ως μια εύγλωττη απάντηση στον ζαλιστικά ριζοσπαστικό ρυθμό της αλλαγής στην καθημερινότητα που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Η έκθεση διερευνά πώς ο Τέρνερ ακολούθησε την έμφυτη περιέργειά του για τις βιομηχανικές εξελίξεις μέχρι τη δεκαετία του 1840, όταν, μόνος μεταξύ των συναδέλφων του καλλιτεχνών, έκανε τα ατμόπλοια και τους σιδηροδρόμους τα θέματα σημαντικών εκθεσιακών απεικονίσεων. Τα βασικά έργα περιλαμβάνουν το «Snow Storm» (1842) καθώς και το «The Fighting “Téméraire”» (1839), που παρουσιάζεται παράλληλα με το προπαρασκευαστικό του σκίτσο για πρώτη φορά στην έκθεση.

Η έκθεση-ορόσημο στο πνευματικό σπίτι του Τέρνερ, την Tate Britain, που μάλιστα προς τιμήν του έχει καθιερώσει το ετήσιο διεθνές εικαστικό Βραβείο Τέρνερ, είναι συγκλονιστική καθώς αποκαλύπτει το καινοτόμο καλλιτεχνικό στιλ του επαναστάτη της βρετανικής τέχνης Ουίλιαμ Τέρνερ.

Ηταν και παραμένει ένας καταπληκτικός καταγραφέας της εποχής του. Ενας μοναδικός, μοντέρνος, σύγχρονος αντισυμβατικός άνθρωπος που έζησε και κατέγραψε την αυγή της θορυβώδους ατμομηχανής αλλά συγχρόνως τον θρίαμβο των κοινωνικών αγώνων της ανθρώπινης φύσης.

📍 «Turner’s Modern World», Tate Britain, Λονδίνο, μέχρι 7 Μαρτίου

via