Η παιδαγωγική απαξίωση της εξέλιξης

Σπύρος Μανουσέλης

Εχοντας διερευνήσει στα προηγούμενα άρθρα μας τις φιλοσοφικές και κοινωνικές παραμορφώσεις της εξελικτικής θεωρίας, σκεφτήκαμε ότι θα είχε ενδιαφέρον να εξετάσουμε και τις παιδαγωγικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η διδασκαλία της.


Γιατί, 150 χρόνια μετά τη διατύπωσή της από τον Δαρβίνο, οι περισσότεροι άνθρωποι δυσκολεύονται να κατανοήσουν, και ακόμη περισσότερο να αποδεχτούν, τη σύγχρονη εξελικτική θεωρία;

Σε ποια νοητικά και παιδαγωγικά εμπόδια προσκρούει η ευρύτερη αποδοχή της συγκεκριμένης επιστημονικής θεωρίας;

Αναζητώντας κάποιες έγκυρες απαντήσεις απευθυνθήκαμε στον Κώστα Καμπουράκη, κορυφαίο Ελληνα μελετητή των παιδαγωγικών-πολιτισμικών προβλημάτων που γεννά η διδασκαλία των επιβεβαιωμένων εξελικτικών εξηγήσεων κάθε μορφής ζωής (άρα και των ανθρώπων) και συγγραφέα τριών πολύ αξιόλογων επιστημονικών βιβλίων, ένα από τα οποία κυκλοφόρησε φέτος και στα ελληνικά.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Κ. Καμπουράκης παρουσιάζει αναλυτικά τα διανοητικά και εκπαιδευτικά εμπόδια που αντιμετωπίζει η διδασκαλία των εξελικτικών ιδεών στην Ελλάδα και τονίζει τη ζωτική ανάγκη να διαμορφωθούν κατάλληλα καταρτισμένοι εκπαιδευτικοί.

Ο Κώστας Καμπουράκης

● Στο βιβλίο σας υποστηρίζετε ότι εκτός από τα γνωστά θρησκευτικά και συναισθηματικά εμπόδια υπάρχουν και βαθύτερα εννοιολογικά-παιδαγωγικά που καθιστούν μη αποδεκτή την εξελικτική εξήγηση της ζωής και του ανθρώπου. Ποια είναι αυτά τα εμπόδια και πώς θα τα ιεραρχούσατε;

Τα κυριότερα εννοιολογικά εμπόδια για την κατανόηση της εξέλιξης είναι η αντίληψη ότι οι διάφορες οντότητες ή αντικείμενα α) έχουν σχεδιαστεί με βάση κάποιον τελικό σκοπό και β) έχουν εσώτερες ουσίες που είναι αμετάβλητες. Αυτές οι αντιλήψεις ισχύουν απόλυτα για όλα τα τεχνουργήματα.

Για παράδειγμα, ένα τραπέζι έχει μια επίπεδη επιφάνεια ώστε να τοποθετούν οι άνθρωποι άλλα αντικείμενα επάνω της και τέσσερα πόδια ώστε να τη στηρίζουν.

Αν αφαιρέσουμε ένα ή περισσότερα πόδια, το τραπέζι πιθανώς θα πάψει να είναι λειτουργικό, αλλά η ουσία του δεν θα αλλάξει και θα εξακολουθήσει να είναι τραπέζι ακόμα και αν χρησιμοποιηθεί για κάποιον άλλο σκοπό.

Ωστόσο, έχουμε την τάση να επεκτείνουμε τον συλλογισμό αυτόν στα έμβια όντα και να σκεφτόμαστε ότι και εκείνα έχουν χαρακτηριστικά σχεδιασμένα για κάποιο σκοπό και μια εσώτερη ουσία που δεν αλλάζει.

Ετσι, η εξέλιξη μέσω φυσικών διαδικασιών, η οποία δεν έχει τελικό σκοπό και η οποία βασίζεται στη μεταβολή, καθίσταται μια εντελώς αντιδιαισθητική ιδέα.

Ας δούμε ένα παράδειγμα για την πρώτη αντίληψη: Αν σας ρωτήσω γιατί τα αεροπλάνα έχουν πτέρυγες, μια εύλογη απάντηση θα ήταν «για να πετούν».

Η απάντηση αυτή είναι απόλυτα σωστή διότι όλα τα αεροπλάνα είναι τεχνουργήματα που έχουν σχεδιαστεί κατάλληλα, έχοντας μεταξύ άλλων χαρακτηριστικών τις κατάλληλες πτέρυγες για να πετούν. Αν τώρα σας ρωτήσω γιατί τα πτηνά έχουν πτέρυγες, η απάντηση που έρχεται διαισθητικά στον νου σας είναι η ίδια: «Για να πετούν».

Ωστόσο, αν σκεφτείτε λίγο περισσότερο, θα συνειδητοποιήσετε ότι οι αετοί χρησιμοποιούν τις πτέρυγες για να πετούν, αλλά οι πιγκουίνοι για να κολυμπούν και οι στρουθοκάμηλοι για τίποτα προφανές. Γιατί συμβαίνει αυτό; Πολύ απλά, γιατί οι οργανισμοί δεν είναι τεχνουργήματα. Ετσι, τα χαρακτηριστικά τους δεν είναι προϊόντα έλλογου σχεδιασμού αλλά μακρόχρονων, φυσικών εξελικτικών διαδικασιών.

Το πρόβλημα λοιπόν είναι ότι τείνουμε να σκεφτόμαστε «αφύσικα» για τους οργανισμούς, παραβλέποντας ή αγνοώντας την εξελικτική τους ιστορία.

Γιατί; Πιθανώς διότι μεγαλώνουμε και ζούμε σε τεχνητά περιβάλλοντα όπου τα περισσότερα αντικείμενα είναι τεχνουργήματα, τα οποία επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους οργανισμούς.

Αυτές τις αυθόρμητες, διαισθητικές αντιλήψεις που αποτελούν εννοιολογικά εμπόδια στην κατανόηση της εξέλιξης πρέπει πρωταρχικά να αντιμετωπίσει η εκπαιδευτική διαδικασία.

● Υπάρχει, ωστόσο, και το πρόβλημα της επιστημονικής ανεπάρκειας των σχολικών παιδαγωγών που, με τη σειρά του, είναι προϊόν ελλιπούς παιδείας. Ποια θεωρείτε ότι είναι η καλύτερη εκπαιδευτική στρατηγική για την εξοικείωση των μαθητών αλλά και ευρύτερα των μη ειδικών με τις ανατρεπτικές ιδέες της εξελικτικής θεωρίας;

Δυστυχώς, η Ελλάδα εξακολουθεί να είναι από τις λίγες χώρες στον ανεπτυγμένο κόσμο που δεν εστιάζει στον πιο σημαντικό παράγοντα της εκπαίδευσης: τους εκπαιδευτικούς.

Συνήθως η δημόσια συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο και τις πανελλαδικές εξετάσεις, ενώ οποιαδήποτε ουσιαστική μεταρρύθμιση πρέπει να ξεκινά από το Δημοτικό Σχολείο.

Αυτό όμως που λείπει εντελώς στην Ελλάδα είναι συστηματικά, τακτικά και υποχρεωτικά προγράμματα αρχικής κατάρτισης και διά βίου επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών όλων των βαθμίδων.

Εκτιμώ ότι η κατάσταση στην ελληνική εκπαίδευση δεν πρόκειται να βελτιωθεί αν δεν υπάρξουν τέτοια προγράμματα τα οποία θα παρέχουν ουσιαστική υποστήριξη στους εκπαιδευτικούς.

Για να καταστήσω σαφή την αναγκαιότητα των προγραμμάτων αυτών, η κατάσταση των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα σήμερα σε σχέση με τη διδασκαλία των επιστημών της φύσης αντιστοιχεί στην κατάσταση που θα υπήρχε σε μια χώρα στην οποία οι γιατροί θα πήγαιναν να εργαστούν στα νοσοκομεία έχοντας πτυχίο Ιατρικής αλλά δίχως να έχουν κάνει ιατρική ειδικότητα. Θα κατείχαν ενδεχομένως το γνωστικό αντικείμενο, αλλά δεν θα είχαν την απαραίτητη κλινική γνώση και εμπειρία.

Φυσικά αυτό δεν είναι το μόνο πρόβλημα της ελληνικής εκπαίδευσης. Ωστόσο, θεωρώ ότι μια ουσιαστική παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών θα τους έδινε γνώσεις και εμπειρίες για να αντιμετωπίσουν πολλών ειδών διδακτικά προβλήματα, όπως π.χ. το γεγονός ότι η θεωρία της εξέλιξης δεν περιλαμβάνεται στα περισσότερα μαθήματα Βιολογίας.

Εχοντας διδάξει στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όλα τα μαθήματα της Βιολογίας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για 10 χρόνια, υποστηρίζω ότι το βασικό πρόβλημα σε ό,τι αφορά την εξέλιξη δεν είναι αν περιέχεται στα σχολικά βιβλία ή όχι.

Το βασικό πρόβλημα είναι ότι οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν την κατάρτιση να μιλήσουν για την εξέλιξη σε κάθε ενότητα των μαθημάτων Βιολογίας που διδάσκουν και δεν έχουν την απαραίτητη γνώση του σχετικού παιδαγωγικού περιεχομένου (εννοιολογικά εμπόδια, προαντιλήψεις μαθητών κ.λπ.) προκειμένου να τη διδάξουν αποτελεσματικά. Αυτό που χρειάζεται λοιπόν είναι να έχουμε καταρτισμένους εκπαιδευτικούς οι οποίοι θα έχουν τα μέσα να εξελιχθούν σε πεφωτισμένους δασκάλους.

● Γιατί στο βιβλίο σας, μολονότι είστε αρκετά ανεκτικός με όσους έχουν ανάγκη να πιστεύουν σε κάποια θρησκεία, καταδικάζετε απερίφραστα τους οπαδούς του Δημιουργισμού και του Ευφυούς Σχεδιασμού;

Εχω προσωπικά επιλέξει την επιστημονική γνώση ως εκείνη που καθοδηγεί τη ζωή μου και τις αποφάσεις μου. Είμαι ορθολογιστής και δεν αναζητώ καμία απάντηση στα μεγάλα ερωτήματα μέσω της θρησκείας.

Θεωρώ ότι οι απαντήσεις που θα με καλύψουν θα είναι εκείνες που θα προκύψουν από τα εμπειρικά δεδομένα και τον ορθολογισμό της επιστήμης. Προσωπικά δεν θεωρώ ότι χρειάζομαι κάτι άλλο, ωστόσο σέβομαι την επιλογή των ανθρώπων να αναζητήσουν τις απαντήσεις μέσω άλλων μορφών γνώσης και δέχομαι ότι υπάρχουν φιλοσοφικά και άλλα ερωτήματα στα οποία η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει απαντήσεις.

Για παράδειγμα, δεν πιστεύω ότι υπάρχουν υπερφυσικές οντότητες. Η πεποίθησή μου αυτή δεν βασίζεται απλώς στην απουσία σχετικών εμπειρικών δεδομένων για την ύπαρξη υπερφυσικών οντοτήτων, αλλά και στην ύπαρξη εμπειρικών δεδομένων για την απουσία τους, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις οι συνέπειες της ύπαρξής τους μπορούν να ελεγχθούν εμπειρικά.

Ωστόσο, δέχομαι ότι οι μέθοδοι της επιστήμης περιορίζονται στον φυσικό κόσμο και κατά συνέπεια δεν μπορούν να αποκλείσουν κατηγορηματικά την ύπαρξη του υπερφυσικού.

Ετσι, όπως ορθά επισημαίνετε, είμαι ανεκτικός στη θρησκευτική πίστη. Κι ενώ θεωρώ ότι οι οργανωμένες θρησκείες είναι αιτίες πολλών προβλημάτων και ιστορικά και στις μέρες μας, τις διακρίνω από την προσωπική θρησκεία που σχετίζεται με τις συναισθηματικές ανάγκες κάθε ανθρώπου και ιδιαίτερα την ανάγκη να πιστέψει σε κάτι. Αυτό δεν είναι πρόβλημα κατά τη γνώμη μου.

Το πρόβλημα ωστόσο προκύπτει όταν οι θρησκευτικές πεποιθήσεις επιχειρούν να υποκαταστήσουν και να απορρίψουν την επιστήμη.

Αυτό επιχειρούν οι οπαδοί του Δημιουργισμού και είναι απόλυτα κατακριτέο. Με απλά λόγια, ενώ θεωρώ ότι οι θεολόγοι μπορούν να διδάσκουν ό,τι θέλουν στο μάθημα των Θρησκευτικών, αυτό δεν μπορεί με τίποτα να συγκριθεί με ό,τι διδάσκουμε στη Βιολογία, καθώς είναι άλλη μορφή γνώσης, και επιπλέον δεν μπορεί με τίποτα να συμπεριληφθεί στα μαθήματα της Βιολογίας.

Διότι αυτό θέλουν οι οπαδοί του Δημιουργισμού σε γενικές γραμμές: να διδάσκεται ο Ευφυής Σχεδιασμός ως εναλλακτική επιστημονική εξήγηση για την ενότητα και την ποικιλότητα της ζωής. Κάτι που είναι εντελώς αβάσιμο και ανορθολογικό και συνεπώς απόλυτα απορριπτέο.

● Το γεγονός ότι η επιστήμη δεν εξηγεί τα πάντα ούτε και μπορεί να προσφέρει οριστικές απαντήσεις σε όλα μας τα ερωτήματα, νομιμοποιεί το δικαίωμα στην, εξ ορισμού, μη ελέγξιμη και ανεπιβεβαίωτη θρησκευτική πίστη;

Η επιστήμη, με τον ορθολογισμό που τη διακρίνει και την εμπειρική βάση που τη στηρίζει, θεωρώ ότι είναι το πιο έγκυρο και αξιόπιστο μέσο για την κατανόηση του φυσικού κόσμου.

Η έλλειψη επιστημονικής παιδείας φαίνεται έντονα όταν πολλές φορές στη ζωή μας παίρνουμε ανορθολογικές αποφάσεις ή αποφάσεις που αγνοούν τα εμπειρικά δεδομένα.

Ωστόσο, όπως προείπα, σέβομαι τη συναισθηματική ανάγκη κάθε ανθρώπου να πιστέψει σε κάτι. Στον βαθμό που η θρησκευτική πίστη καλύπτει τις συναισθηματικές ανάγκες του ατόμου, πιστεύω ότι πρέπει να είναι σεβαστή.

Δεν μπορώ να διανοηθώ πώς μπορεί να επικριθεί κανείς για τις πεποιθήσεις του σε μια δημοκρατική κοινωνία, εκτός φυσικά εάν αυτές σχετίζονται με έκνομες ή ανήθικες πράξεις.

Σέβομαι βεβαίως τις πεποιθήσεις αυτές έως το σημείο που δεν βλάπτουν το κοινωνικό σύνολο. Διότι εάν για παράδειγμα κάποιος αντί να εμβολιάσει τα παιδιά του ή αντί να τους δώσει τα προβλεπόμενα φάρμακα, προσβλέπει στη βοήθεια μιας θεϊκής δύναμης για την αποφυγή ή τη θεραπεία μιας νόσου, είναι απόλυτα κατακριτέος και θα έχει ηθικές και ποινικές ευθύνες αν τελικά τα παιδιά του νοσήσουν και μεταδώσουν το νόσημα σε άλλα παιδιά.

Αυτή είναι μια λεπτή γραμμή την οποία πρέπει να διακρίνουμε. Κάποιος μπορεί να ελπίζει σε ένα θαύμα για κάποια θεραπεία ή προστασία από κάποια νόσο.

Αν όμως ελπίζει μόνο στο θαύμα και δεν αναζητά τη συμβολή της ιατρικής επιστήμης, τότε υπάρχει πρόβλημα καθώς αυτή η λογική θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του ασθενούς ή ακόμα και άλλων σε περίπτωση λοιμώδους νόσου.

Ομως ποια είναι η λύση; Αυτό που χρειάζεται να γίνει είναι να πείσουμε τους ανθρώπους αυτούς να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τα συμπεράσματα της επιστήμης με βάση τα τεκμήρια και όχι θρησκευτικές ή άλλες θέσεις.

Μόνο αν σεβαστούμε τις κοσμοθεωρίες και τις πεποιθήσεις αυτών των ανθρώπων, θα έχουμε την ευκαιρία να ακούσουν πραγματικά εμάς τους ορθολογιστές και να κατανοήσουν την εμπειρική βάση των επιχειρημάτων μας.

Κυρίως χρειαζόμαστε πεφωτισμένους και καταρτισμένους δασκάλους οι οποίοι θα εξηγήσουν στα παιδιά από μικρές ηλικίες τις δυνατότητες και τα όρια των επιστημών της φύσης, την αξία της ορθολογικής προσέγγισης του κόσμου και τη συμβολή της στη βαθύτερη και ουσιαστική κατανόησή του.

● Ενα ερώτημα σχετικό με την εξηγητική δύναμη της βιολογικής επιστήμης είναι το αν και το πώς αυτή μπορεί να διαφωτίσει το αίνιγμα της «ανθρώπινης φύσης». Πώς αξιολογείτε τις αναγωγιστικές εξηγήσεις της Κοινωνιοβιολογίας στα θεμελιώδη προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης;

Η επιστήμη της Βιολογίας σαφώς και μπορεί να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα για την ανθρώπινη φύση. Ωστόσο, για μια ολοκληρωμένη εικόνα απαιτείται και η συνδρομή άλλων πεδίων όπως η Ψυχολογία, η Ανθρωπογεωγραφία, η Αρχαιολογία, η Ιστορία κ.λπ. Είναι πλέον ξεκάθαρο, παρά την ευρετική αξία και τα επιτεύγματα του αναγωγισμού, ότι είναι αναγκαία μια ολιστική προσέγγιση της ανθρώπινης ύπαρξης.

Σε ό,τι αφορά τις αναγωγιστικές εξηγήσεις στη Βιολογία, θεωρώ αδιανόητη την πλήρη κατανόηση της ανθρώπινης φύσης με βάση το μοριακό επίπεδο μόνο.

Αντίθετα, είναι αναγκαία μια συστημική προσέγγιση που θα λαμβάνει υπόψη τις αλληλεπιδράσεις στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης (μοριακό, κυτταρικό, οργανισμικό), καθώς και τις επιδράσεις του αντίστοιχου περιβάλλοντος σε κάθε περίπτωση.

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την Κοινωνιοβιολογία, οι εκτεταμένες και βαθυστόχαστες κριτικές του Kitcher και του Lewontin, μεταξύ πολλών άλλων, με εκφράζουν απόλυτα. Κανενός είδους βιολογικός υπερκαθορισμός δεν επαρκεί ώστε να εξηγήσει την πολύπλοκη φύση μας.

Πηγή:
http://sioualtec.blogspot.gr/2017/12/blog-post_42.html