Το ψευδοδίλημμα: εξέλιξη ή ιστορία

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης

Η σχέση του δαρβινισμού με τον μαρξισμό αποτελεί αντικείμενο φιλοσοφικών και επιστημονικών διενέξεων εδώ και σχεδόν ενάμιση αιώνα. Την τελευταία δεκαετία, μάλιστα, χάρη στις κατακτήσεις των επιστημών του ανθρώπινου εγκεφάλου και του νου, έχουν ανανεωθεί οι συζητήσεις σχετικά με την πρωτοκαθεδρία της φύσης-βιολογίας ή, εναλλακτικά, του πολιτισμού-κοινωνίας στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.


Πώς αντιμετωπίζουν οι σημερινοί μαρξιστές αυτές τις επιστημονικές εξελίξεις; Προσπαθούν να τις αφομοιώσουν κριτικά ή τις απορρίπτουν με περισσή ευκολία ως προϊόντα της «αστικής ψευδοεπιστήμης»;
Και όταν συμβαίνει το δεύτερο, πόσο ευθύνεται ο Μαρξ για την εξόφθαλμα αντιεπιστημονική συμπεριφορά των απογόνων του;
Τόσο ο Μαρξ αλλά περισσότερο ο Eνγκελς αναγνώρισαν από την πρώτη στιγμή την αποφασιστική σημασία του δαρβινικού έργου και προσπάθησαν να το εντάξουν στη διαλεκτική-υλιστική κοσμοθεώρησή τους.
Αν πολύ συχνά οι μαρξιστικές ιδέες μετατράπηκαν σε αντιεπιστημονική ιδεολογία, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι πολλοί «μαρξιστές» τείνουν να υποτιμούν τη σημασία του δαρβινισμού και ευρύτερα της επιστήμης.

 

Αναζητώντας την «ανθρώπινη φύση» μεταξύ επιστήμης και ιδεολογίας (IΧ)

Ποια ανατροπή επέφερε στην ανθρώπινη σκέψη η διατύπωση και η επιστημονική τεκμηρίωση των εξελικτικών ιδεών του Δαρβίνου και πώς αυτές επηρέασαν -και εξακολουθούν να επηρεάζουν- όχι μόνο τη βιολογική σκέψη αλλά και τον τρόπο που οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες περιγράφουν τον άνθρωπο και την ιστορία του.

Εκτοτε, καμία σοβαρή ανθρωπολογική θεωρία δεν μπορεί να παραβλέπει τη σημασία του δαρβινικού έργου στην κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης.
Ακόμη και η ανατρεπτική ιστορική-κοινωνική θεωρία του Μαρξ προϋποθέτει και ώς ένα βαθμό στηρίζεται στη φυσική και άρα εξελικτική προέλευση της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας.

Πράγματι τόσο ο ίδιος ο Μαρξ και πολύ περισσότερο ο Ενγκελς αναφέρθηκαν συχνά στη δαρβινική θεωρία από την πρώτη στιγμή που αυτή δημοσιεύτηκε και προσπάθησαν να την εντάξουν στη διαλεκτική-υλιστική κοσμοθεώρησή τους.
Το ερώτημα που τίθεται είναι αν οι Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ενγκελς ερμήνευσαν σωστά τις καινοφανείς επιστημονικές ιδέες και έννοιες που πρότεινε ο Δαρβίνος και σε ποιο βαθμό επηρεάστηκαν από αυτές.

 

Από τον δαρβινικό ανταγωνισμό...

Η θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής αποδείχτηκε σύντομα ένα πανίσχυρο εξηγητικό εργαλείο που όχι μόνο ενοποίησε τις ασύνδετες μέχρι τότε επιστήμες της ζωής, αλλά, και αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό, ανέτρεψε οριστικά τις ανθρωποκεντρικές ψευδαισθήσεις μας και τον τρόπο που βλέπουμε τη θέση του ανθρώπου μέσα στη φύση.

Χωρίς πάντα να το συνειδητοποιούμε, η δαρβινική προσέγγιση της ζωής ανέτρεψε τον αυθόρμητο τρόπο σκέψης των ανθρώπων, ο οποίος μέχρι τότε ήταν τελεολογικός και θεοκρατικός.

Ορισμένοι στοχαστές, μολονότι κατάλαβαν εγκαίρως τις συνέπειες της εξελικτικής επανάστασης, προσποιήθηκαν ότι δεν συνέβη τίποτε σημαντικό.
Κάποιοι άλλοι πάλι το συνειδητοποίησαν τόσο καλά, ώστε στράφηκαν εναντίον της και πολέμησαν λυσσαλέα αυτό που ορθά εξέλαβαν ως θανάσιμη απειλή για τις κοινωνικές, ηθικές και πνευματικές τους αξίες.

Πριν από ενάμιση αιώνα, στις 24 Νοεμβρίου του 1859, ο Κάρολος Δαρβίνος εξέθεσε αναλυτικά στο βιβλίο του «Περί της καταγωγής των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής» πολλά επιχειρήματα και παρατηρήσεις που καταρρίπτουν την εντελώς αβάσιμη θεολογική εικασία περί θεϊκής δημιουργίας ή «ευφυούς σχεδιασμού» των βιολογικών οργανισμών.
Στο περίφημο αυτό βιβλίο ο πατέρας της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας υποστηρίζει την ακριβώς αντίθετη άποψη: ο βασικός μηχανισμός για την ανάδυση και την εξέλιξη της βιολογικής πολυπλοκότητας είναι η φυσική επιλογή.

Με αφετηρία μόνο τρεις βασικές αλλά καλά τεκμηριωμένες υποθέσεις,
όπως: 1. οι φυσικοί πόροι σε ένα δεδομένο περιβάλλον είναι περιορισμένοι· 2. τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους· 3. τα βασικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα άτομα ενός πληθυσμού είναι κληρονομήσιμα, ο Δαρβίνος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αν οι πόροι του περιβάλλοντος είναι περιορισμένοι και αν τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους, τότε στον «αγώνα για την ύπαρξη» η επιβίωση κάποιων οργανισμών δεν είναι καθόλου τυχαία, αλλά εξαρτάται από κάποια ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν σε ορισμένα άτομα να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο δεδομένο περιβάλλον τη δεδομένη χρονική στιγμή.

Αυτόν τον μηχανισμό διαφορικής επιβίωσης και αναπαραγωγής ορισμένων οργανισμών μέσα σε έναν πληθυσμό ο Δαρβίνος τον αποκάλεσε «φυσική επιλογή», γιατί, μολονότι δεν διαθέτει καθόλου βούληση ή συνείδηση, μπορεί τελικά να «επιλέγει» αυτομάτως τα άτομα που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους.
Αυτή η εικόνα της αέναα εξελισσόμενης ζωής ήταν όχι μόνο καινοφανής, αλλά και βαθύτατα επαναστατική: εκεί που ένας προδαρβινικός φυσιοδίφης έβλεπε μόνο προδιαγραμμένη αρμονία, στατικότητα και σκόπιμο σχεδιασμό, ένας δαρβινιστής βλέπει μόνο ευμετάβλητα προσαρμοστικά χαρακτηριστικά και δημιουργικό ανταγωνισμό για την επιβίωση και την αναπαραγωγή, δηλαδή μια απολύτως φυσική διαδικασία που οδηγεί είτε στην εξέλιξη είτε στην εξαφάνιση των ειδών.

Ενώ για τον προδαρβινικό τρόπο σκέψης η βιοποικιλότητα και η γενετική ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους ήταν ένα επουσιώδες γεγονός, για έναν εξελικτιστή η ποικιλομορφία αποτελεί όχι μόνο ένδειξη αλλά και βασική προϋπόθεση της βιολογικής εξέλιξης.
Μια εξέλιξη που, επειδή δεν είναι προκαθορισμένη και άρα προβλέψιμη, δεν οδηγεί στη δημιουργία μιας αμετάβλητης εξελικτικής πυραμίδας ή μιας «φυσικής κλίμακας» με το ανθρώπινο είδος στην κορυφή!

 

... στη μαρξική ταξική πάλη

Η αποδοχή της δαρβινικής εξέλιξης απαιτεί μια σχεδόν απάνθρωπη νοητική μεταστροφή που συνεπάγεται την απόρριψη π.χ. της ουσιολογικής σκέψης, της έννοιας της προόδου, των καθησυχαστικών θεολογικών εξηγήσεων, της προφανούς ανωτερότητας του ανθρώπινου είδους κ.ο.κ. Παρ’ όλα αυτά, η ανακάλυψη από τον Δαρβίνο του βασικού μηχανισμού της βιολογικής εξέλιξης δεν έγινε τυχαία κατά την ύστερη βικτοριανή εποχή.
Εξάλλου οι μεγάλες νοητικές επαναστάσεις δεν πραγματοποιούνται σχεδόν ποτέ σε ιστορικό και κοινωνικό κενό.

Αντίθετα, οι πρωταγωνιστές τους επηρεάζονται σημαντικά από τους πνευματικούς αυτοματισμούς, τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τις ιδεολογίες της εποχής τους, τις οποίες αναπαράγουν και εν μέρει τις ενσωματώνουν ασυνείδητα στο επαναστατικό έργο τους.

Αυτό το πολλαπλά επιβεβαιωμένο από τους ιστορικούς της επιστήμης γεγονός δεν ισοδυναμεί καθόλου με τη σχετικιστική απαξίωση του επιστημονικού επιτεύγματος, ούτε και δικαιολογεί βέβαια τη χυδαία, μικρόνοη ταύτιση των μεγάλων πνευματικών ή επιστημονικών εξελίξεων με την κυρίαρχη ιδεολογία.

Το να ισχυριστεί κάποιος ότι η εξήγηση της εξέλιξης μέσω της «φυσικής επιλογής» που προκύπτει από τον βιολογικό «ανταγωνισμό» μεταξύ διαφορετικών οργανισμών, ομάδων ή πληθυσμών ισοδυναμεί με νομιμοποίηση του κοινωνικού ανταγωνισμού ή με δικαιολόγηση των φυλετικών και εθνικών συγκρούσεων ανάμεσα στους ανθρώπους, είναι ένα κοινωνικό ιδεολόγημα που σχετίζεται με τις αντιδραστικές ρατσιστικές προκαταλήψεις των κοινωνικών δαρβινιστών και όχι με τις πρωτοποριακές -επιστημονικές και αντιρατσιστικές- ιδέες του Δαρβίνου.

Με άλλα λόγια, το να ισχυριστούμε ότι η «πάλη για την επιβίωση του καταλληλότερου» αποτελεί προβολή στη φύση της ανθρώπινης «ταξικής πάλης» ή ότι ο «βιολογικός ανταγωνισμός» ταυτίζεται με τον «κοινωνικό ανταγωνισμό» αποτελεί μια ιδεολογική κοινοτοπία, που τίποτε δεν εξηγεί και τίποτα παραπάνω δεν μας μαθαίνει για τα φυσικά ή τα κοινωνικά φαινόμενα!
Μας διδάσκει όμως πολλά για τον ιδεολογικό κομφορμισμό των «πιστών» και για τη δυσεξάλειπτη ανάγκη τους να διαφοροποιούν τη βιολογική μας εξέλιξη από την κοινωνική μας ιστορία.
Μια μεταφυσική προκατάληψη που εντελώς αυθαίρετα διαφοροποιεί το ιστορικό-κοινωνικό από το εξελικτικό-βιολογικό στη ζωή και τη σκέψη των ανθρώπων.
Πολύ περισσότερα για αυτή την ιδεολογική προσέγγιση της κατά τα άλλα ενιαίας ανθρώπινης φύσης θα πούμε στη συνέχεια αυτών των άρθρων, που θα δημοσιευτεί μετά τις γιορτές.

 

 

Δαρβίνος-Μαρξ: διάλογος ανάμεσα σε δύο... μούσια

Υπάρχουν κάποιες εντυπωσιακές ομοιότητες ανάμεσα στη ζωή του Δαρβίνου (1809-1882), πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας, και στη ζωή του Μαρξ (1818-1883), του πιο επαναστατικού αναλυτή της νεότερης κοινωνικοοικονομικής ιστορίας. Εζησαν περίπου τα ίδια χρόνια και ανέπτυξαν σχεδόν παράλληλα τις επαναστατικές επιστημονικές ιδέες τους.


Για αμφοτέρους η αποφασιστική χρονιά ήταν το 1844: ο Μαρξ αυτή τη χρονιά γράφει τα περίφημα «Οικονομικά-φιλοσοφικά χειρόγραφα», ένα κείμενο-καμπή στη σκέψη και τις μετέπειτα έρευνες του νεαρού Μαρξ.

Ο Δαρβίνος πάλι, τον Ιούνιο του 1844, θα καταγράψει σε ένα σύντομο δοκίμιο τα βασικά συμπεράσματά του για τον μηχανισμό της φυσικής επιλογής και την εξέλιξη των ειδών. Ιδέες που θα δημοσιεύσει μετά από πολλά χρόνια (το 1859!) στο πρώτο του βιβλίο «Περί της καταγωγής των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής».

Σχεδόν αμέσως μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του Δαρβίνου, στις 24 Νοεμβρίου 1859, ο Ενγκελς έγραψε με ενθουσιασμό ένα γράμμα στον Μαρξ όπου αναφέρει:
«Αυτός ο Δαρβίνος που διαβάζω αυτόν τον καιρό είναι καταπληκτικός. Αν υπήρχε ακόμη κάποια πλευρά της τελεολογίας που δεν είχε καταρριφθεί, λοιπόν τώρα έγινε. Εξάλλου δεν είχε γίνει ποτέ τέτοιου εύρους προσπάθεια προκειμένου να αποδειχτεί ότι υπάρχει ιστορική εξέλιξη στη φύση. Ποτέ δεν έγινε κάτι τέτοιο με τόση επιτυχία».

Ενα χρόνο μετά, όταν ο Μαρξ θα διαβάσει το βιβλίο του Δαρβίνου, θα συμφωνήσει με τις απόψεις του φίλου και υπερθεματίζοντας θα του γράψει: «Παρά την έλλειψη λεπτότητας στην ανάπτυξη του θέματος -ένα τυπικά αγγλικό φαινόμενο- μέσα σε αυτό το βιβλίο βρίσκεται η ιστορικοφυσική θεμελίωση των απόψεών μας»!

Αργότερα ο αρχικός ενθουσιασμός του Μαρξ θα μετατραπεί σταδιακά σε μια πιο κριτική στάση και στις 29 Μαρτίου του 1865 θα γράψει στον Ενγκελς:
«Είναι αξιοσημείωτο το πώς ο Δαρβίνος ανακαλύπτει, ανάμεσα στα ζώα και τα φυτά, την αγγλική κοινωνία, τον καταμερισμό εργασίας, τον ανταγωνισμό, το άνοιγμα νέων αγορών, τις εφευρέσεις και τον μαλθουσιανό αγώνα για την επιβίωση».

Μια πρόταση που τα επόμενα χρόνια θα αναπαραχθεί κατά κόρον από διάφορους λιγότερο προικισμένους μαρξιστές, για να αποδείξουν ότι ο Μαρξ διαφωνούσε με την εξελικτική προσέγγιση του Δαρβίνου.

Κάτι που ασφαλώς δεν ισχύει, ούτε για τον Μαρξ ούτε για τον Ενγκελς.
Ο τελευταίος μάλιστα στην κηδεία του Μαρξ για να αναδείξει τη σπουδαιότητα του έργου του χαμένου συντρόφου του το συνέκρινε με αυτό του Δαρβίνου!

http://www.efsyn.gr/arthro/pseydodilimma-exelixi-i-istoria