Καφεΐνη: Το τούβλο κάτω από το φρένο

Τσιτώνει το γκάζι του οργανισμού και μας κάνει να συνεχίζουμε παρά την κούραση. Με ποιο τίμημα όμως; Γνωριμία με τα δύο πρόσωπα μιας απολαυστικής καθημερινής συνήθειας

Κάποιοι δεν μπορούν να ανοίξουν τα μάτια τους χωρίς μια δόση της, άλλοι τη χρειάζονται για να συνεχίσουν να δουλεύουν ως τα χαράματα και άλλοι απλώς απολαμβάνουν την επαφή μαζί της. Στο τεύχος αυτό κάνουμε μια ιδιαίτερη γνωριμία με την καφεΐνη, την ουσία που είναι άσπρη και πικρή σε καθαρή μορφή και βρίσκεται όχι μόνο στον καφέ αλλά και στο τσάι, στη σοκολάτα, στα σημερινά καφεϊνούχα ενεργειακά ποτά και στα αναψυκτικά τύπου κόλας.

Μαθαίνουμε για την ανάμειξη του μεγάλου γερμανού ποιητή Γκαίτε στην απομόνωσή της και ενός Τζορτζ Ουάσιγκτον στη δημιουργία του στιγμιαίου καφέ, για το ότι κάποια λουλούδια τη χρησιμοποιούν για να προσελκύσουν τις μέλισσες και άλλα περίεργα. Μύθοι και αλήθειες για την καφεΐνη και την επίδρασή της στον οργανισμό μας στις σελίδες που ακολουθούν.

Μαθηματικός είναι μια συσκευή που μετατρέπει τους καφέδες σε θεωρήματα». Μια πασίγνωστη φράση του ούγγρου μαθηματικού Αλφρεντ Ρένιι(1921-1970) - και όχι του φίλου του Πολ Ερντος, όπως νομίζουν πολλοί. Και δείχνει βέβαια το πόσο εμπιστεύονται τον καφέ και την καφεΐνη ακόμη και άνθρωποι που εργάζονται εντατικά μόνο με το μυαλό τους. Αλλά και για λιγότερο εκλεπτυσμένα περιβάλλοντα υπάρχει κάτι ανάλογα κλασικό: «Hard worker. Just add coffee» αναφερόταν εδώ και χρόνια σε μια αμερικανική διαφήμιση για θερμός που διατηρούν τον καφέ ζεστό και είναι για να τα παίρνουν το πρωί μαζί τους οι άνθρωποι της εργατικής τάξης. Αλλά, όπως θα αποδειχθεί, είτε εργάτες σε σκληρή δουλειά είμαστε είτε διανοούμενοι, το να ρίχνουμε στον οργανισμό μας μικρότερες ή μεγαλύτερες ποσότητες καφεΐνης είναι σαν να τρέχουμε οδηγώντας αυτοκίνητο όπου εμείς οι ίδιοι έχουμε βάλει ένα τούβλο κάτω από το πεντάλ του φρένου για να μην μπορούμε να το σταματήσουμε.

Με δυο λόγια

Η καφεΐνη, αντίθετα από ό,τι θα μπορούσε να φανταστεί κάποιος, είναι μια λευκή κρυσταλλική ουσία με έντονα πικρή γεύση που δρα στον ανθρώπινο εγκέφαλο και δεν βρίσκεται μόνο στον καφέ αλλά και στα φύλλα του τσαγιού, στα αναψυκτικά με βάση τους καρπούς της κόλας και του γκουαρανά, στο νοτιοαμερικανικό τσάι μάτε και στους καρπούς του κακάο, άρα και στη σοκολάτα. Στα φυτά χρησιμεύει για την προστασία τους από διάφορους βιολογικούς εχθρούς, όπως είναι τα έντομα ή τα ζώα που θα ήθελαν να γευτούν τους καρπούς και τα φύλλα τους.


Ποιος την ανακάλυψε

Ενας γερμανός χημικός με τη βοήθεια ενός γερμανού ποιητή. Ο Φρίντλιμπ Ρούνγκε (1795-1867) ήταν ένας πολλά υποσχόμενος νεαρός χημικός που συνάντησε στα 25 του τον Γκαίτε, που είναι γνωστό πως, πέρα από τις ικανότητές του στο γράψιμο, είχε πολύ ζωηρό ενδιαφέρον για τις επιστήμες. Ενθουσιασμένος από τη γνωριμία με τον Ρούνγκε, κάποια ημέρα του έδωσε ένα ξύλινο κουτί γεμάτο με εκλεκτό καφέ και τον παρότρυνε να κάνει ανάλυση. Μέσα σε μερικούς μήνες κατάφερε να απομονώσει την καφεΐνη. Δυστυχώς αργότερα ο Ρούνγκε πέθανε άνεργος και πάμπτωχος!


Ιστορίες με ενδιαφέρον

Θα μεταφερθούμε αρκετά πίσω στον χρόνο, στα 1906, και αρκετά μακριά από την Ελλάδα, στα βουνά της Γουατεμάλας, στην Κεντρική Αμερική. Εκεί θα συναντήσουμε έναν αρκετά έξυπνο κύριο που το όνομά του ήταν Τζορτζ Κόνσταντ Λούις Ουάσιγκτον. Είχε σπουδάσει Χημεία στη Γερμανία, ήταν γιος μεταναστών στην Αμερική και στο βουνό προσπαθούσε να οργανώσει μια φάρμα. Εχοντας ξεχάσει το κύπελλο στο οποίο έφτιαχνε τον καφέ του επάνω στη φωτιά, όταν πήγε να το πάρει, το νερό είχε τελειώσει και στα τοιχώματα είχε μείνει μια καφέ σκόνη.

Παίρνοντας λίγη από αυτήν με το δάχτυλό του και ακουμπώντας την στη γλώσσα του διαπίστωσε πως δεν είχε και τόσο άσχημη γεύση. Τη διέλυσε και σε λίγο νερό, έβρασε το μείγμα και πήρε κάτι που του θύμιζε καφέ (αν σκεφθούμε πως βρισκόταν στα βουνά της Γουατεμάλας και όχι σε καφετέρια της Νέας Υόρκης). Αυτό που του είχε συμβεί κατά τύχη άλλοι έψαχναν να το κάνουν εφεύρεση εδώ και καιρό. Δηλαδή, μια σκόνη που προσθέτοντας νερό και θερμότητα να δίνει καφέ στη στιγμή. Εφτιαχναν καφέ, προκαλούσαν εξάτμιση με βρασμό, αλλά αυτό που έμενε είχε τη δυνατή και αποκρουστική γεύση του καμένου. Επειδή ο Ουάσιγκτον ήταν εξοικειωμένος με τους νόμους της φυσικής, κατάλαβε ποιο ήταν το πρόβλημα και όταν επέστρεψε στη Νέα Υόρκη ίδρυσε την George Washington Coffee Refining Company στο Μπρούκλιν και έβγαλε στο εμπόριο τον πρώτο καφέ στιγμής. Που αργότερα είχαν πάντα μαζί τους οι αμερικανοί στρατιώτες στα διάφορα μέτωπα και μάλιστα τον έλεγαν «George's cup». Και είναι μια μικρή πρόκληση να καθήσουμε να σκεφθούμε κι εμείς τι ήταν αυτό που κατάλαβε πως έπρεπε να κάνει ο Ουάσιγκτον για να φτιάξει τον καφέ στιγμής.


Τραγουδώντας με την καφεΐνη

Η καφεΐνη στον οργανισμό θα μετατραπεί σε τρεις διαφορετικές ενώσεις, την παραξανθίνη, τη θεοβρωμίνη και τη θεοφυλλίνη (και μπορούμε να το θυμόμαστε αυτό αν το συνδέσουμε σχηματικά με το... «υπάρχει ευτυχία που να κόβεται στα τρία»).

Το «γυμνό» ντουέτο

Ο χημικός (μοριακός) τύπος της καφεΐνης είναι C8H10N4O2 και το βαφτιστικό της «1,3,7-τρι-μεθυλο-ξανθίνη», αλλά αυτό δεν λέει πολλά. Αντίθετα, για τη συνέχεια έχει μεγάλη σημασία να παρατηρήσουμε στους συντακτικούς τύπους, που είναι πιο αναλυτικοί, τις ομοιότητες ανάμεσα στις ουσίες σε καθαρή μορφή. Καφεΐνη που εισάγεται στον οργανισμό με τον καφέ, το τσάι, τα ενεργειακά ποτά, τη μαύρη σοκολάτα και δίπλα της έχουμε την αδενοσίνη, που συνδέεται με τη λειτουργία των εγκεφαλικών νευρικών κυττάρων. Να προσέξουμε ιδιαίτερα την ύπαρξη των δύο δακτυλίων με τα άτομα αζώτου (Ν).

Συνεχεια
http://www.tovima.gr/science/article/?aid=856960