Οι άνθρωποι με τις πολλές αφηγήσεις: τα φαντάσματα της Ιστορίας

Ποιος ειναι τελικα αυτος που έχει το δικαίωμα να κατέχει τη μνήμη; Ποιος είναι ο κάτοχος της μνήμης και της αλήθειας; Υπάρχει μια παγκόσμια Ιστορία ή πολλές ιστορίες που συγχωνεύονται σε μία; Με αφορμή το έργο του Wolf, συζητάμε για άλλη μια φορά το νόημα της Ιστορίας.

Όταν ο Wolf στο έργο του Η Ευρώπη κι οι λαοί χωρίς ιστορία, ανέφερε τον όρο, τον διαπραγματεύτηκε με μια ειρωνική διάθεση απέναντι στη Ευρώπη, που θεώρησε τον εαυτό της κάτοχο της Ιστορίας, με τον ίδιο τρόπο που θεώρησε και τον υπόλοιπο κόσμο ως πεδίο δόξης λαμπρό για την εξάπλωση των επιχειρήσεών της, θανατώνοντας τις ιστορίες των άλλων λαών, που δεν ένιωσαν την ανάγκη να διασφαλίσουν μια καλύτερη θέση στην πυραμίδα της εξουσίας, διαχειριζόμενοι το παρελθόν και τη μνήμη. Είχαμε μιλήσει παλιότερα για την ιστορία και το ρόλο της, αλλά και την αποδοχή του όρου ιστορίες. Η διασφάλιση μιας αντικειμενικής ιστορίας είναι ένα ζήτημα για μας που δεν τίθεται καν. Απεναντίας, τοποθετούμαστε με αυτούς που πηγαίνουν τη συζήτηση σε άλλες πιο γόνιμες αναζητήσεις.

Είναι καλό να μιλάμε για ιστορίες, γιατί με αυτό τον τρόπο αναγνωρίζουμε την ανάγκη των ανθρώπων να διαφυλάξουν έναν τρόπο ζωής και μνήμες μακραίωνες και σταθερές. Η επικράτηση μιας ιστορίας και της Ιστορίας ως επιστήμης διασφάλισε την παγίωση ενός συγκεκριμένου τρόπου ή συγκεκριμένων αποδεκτών μεθόδων να συντίθεται ως μια μακραίωνη σάγκα της εξουσίας, δομημένη με χειρουργική ακρίβεια, για να καθορίσει τη λογική και την φυσιολογία της σκέψης. Αυτό που είμαστε σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τον τρόπο που βλέπουμε ένα συλλογικό και ατομικό παρελθόν.

Η ανθρωπολογία αρέσκεται από την πλευρά της στην παρατήρηση του διαφορετικού με έναν τρόπο φιλάρεσκο, εγκιβωτίζοντας την ιδιαιτερότητα μέσα σε γενικεύσεις και κανόνες. Οι λαοί που κυνηγούν τρώνε έτσι το φαγητό τους κι οργανώνουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο τη σκέψη τους, όπως κι οι άλλοι που βρίσκονται μίλια μακριά, σε τελείως διαφορετικά περιβάλλοντα. Η ιστορία λαμβάνει υπόψη της τις ιδιαιτερότητες ως παραδείγματα στο μεγάλο χωνευτήρι της προόδου: το ιδιαίτερο που δεν αφομοιώνεται μένει πίσω. Κι επειδή ο πλανήτης πια δεν είναι αρκετός, εξολοθρεύεται. Η ανθρωπολογία παρατηρεί την ιδιαιτερότητα, την καταγράφει, την τυποποιεί σε κανόνες παρατήρησης, αλλά το χειρότερο: τη φέρνει στο φως της πολιτισμικής ομοιομορφίας.

Το λάθρα βιώσας του Επίκουρου είναι μερικές φορές σοφή επιλογή, για να γλιτώσει κανείς απ’ τα δίχτυα της πανοπτικής εξουσίας. Οπότε, η ανθρωπολογία ξετρύπωσε επιτυχώς, ακόμη κι άθελά της μερικές φορές, το μυστικό της φύσης. Και κάποιοι ήξεραν τι να κάνουν με αυτό το μυστικό. Ο Wolf λέει: Ταυτόχρονα, θα πρέπει να έχουμε συνεχώς κατά νου ότι τα στοιχεία οποιουδήποτε σχηματισμού σπάνια είναι σταθερά, ενώ είναι εξαιρετικά απίθανο να επιστρέψουν κάποια στιγμή σε μια κατάσταση εξισορρόπησης. Οι συνάφειες εντός των κοινωνικών σχηματισμών διέπονται από εντάσεις, αντιθέσεις και ρήξεις, ενώ παράλληλα είναι έκθετες στις πιέσεις που ασκούνται στα ευρύτερα πεδία αλληλεπίδρασης που τις περιβάλλουν.

Η μαρξιστική αυτή άποψη για τις αντιθέσεις που συγκροτούν την κοινωνία, που πήγαζαν από τις αντιθέσεις στην Ιστορία του Χέγκελ, θα πρέπει να αναχθούν στην αρχική τους πηγή: στις αρχαίες φιλοσοφίες, που βίωσαν τις αντιθέσεις και τις ενσωμάτωσαν στις παρατηρήσεις τους για την ίδια τη φύση. Πράγματι, η φύση εμπεριέχει αντιθέσεις. Ό,τι δομείται σε αυτήν, λογικό είναι να φέρει κληρονομημένη εγγενώς την αντίθεση. Το να μιλάμε για την σύγκρουση στην Ιστορία ή την Κοινωνία, είναι σα να ξεκινάμε τη συζήτηση απ’ τη μέση. Η αντίθεση προϋπήρχε στο φυσικό κόσμο, που μέσα στο μύλο του πολιτισμού έχτισε τα θεμέλια της σύγκρουσης. Η σύγκρουση είναι αντίθεση, η αντίθεση όμως δεν είναι απλώς σύγκρουση, είναι πολλά περισσότερα: συσσωμάτωση, αλληλεπίδραση, κίνηση, επιστροφή, εντροπία και πολλά ακόμη. Εμείς απομονώσαμε στο μικροσκόπιο τον κόκκο της σύγκρουσης, τον μεγεθύναμε και είπαμε τελεσίδικα πως ο άνθρωπος είναι μονάχα αυτό, κλείνοντάς τον στο ασφαλές καταφύγιο της μονομέρειας.

Εν ολίγοις, ίσως θα πρέπει να σκεφτούμε πάλι ότι οι αντιθέσεις είναι αυτές που συγκροτούν κι αυτές τις πρώτες κοινότητες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μιλάμε για αγώνα επιβολής, για σύγκρουση εξουσίας. Η αντίθεση βρίσκεται μέσα μας και γύρω μας. Αυτό μπορεί να φέρει σύνθεση, αλλά και σύγκρουση, πράγματι. Μπορεί να φέρει ανισορροπία, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι κάποιος πρέπει να καλύψει τα κενά και να επιβληθεί. Δεν σημαίνει ότι χρειαζόμαστε τον αφέντη, που θα εκπολιτίσει τα συναισθήματά μας.

Ποιοι είναι αυτοί που δεν έχουν ιστορία;

Μέσα στους «λαούς χωρίς ιστορία», ο Wolf εντάσσει όχι μόνο τους άγριους κι απολίτιστους λαούς, αλλά και όσους δεν έχουν φωνή στην επίσημη δυτική ιστορία: τους χωρικούς, τους εργάτες, τους μετανάστες και τις καταπιεσμένες μειονότητες. Οι «λαοί χωρίς ιστορία» θεωρήθηκαν απομονωμένοι. 

Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να είναι απομονωμένος κι ανεπηρέαστος στο παιγνίδι αυτό της επικράτησης. Όσο ο ένας κόσμος εξουσίας προσπαθεί να επεκτείνει τα όριά του, τόσο οι άλλοι, οι ανίσχυροι του κοινωνικού δαρβινισμού, αρχικά ξαφνιασμένοι από το καινούριο, έπειτα χωρίς να το κατανοούν, δεν προλαβαίνουν να αντιδράσουν στους εισβολείς.

Είναι πολύ σημαντική η παρατήρηση, ότι όλη η ιστορία της Δύσης στηρίζεται σε ένα παραπλανητικό αναπτυξιακό μοντέλο, επειδή μετατρέπει την ιστορία σε μια αφήγηση ηθικής επιτυχίας, σε έναν αγώνα χρόνου, όπου ο κάθε δρομέας παραδίδει τη δάδα της ελευθερίας στον επόμενο. Η ιστορία μετατρέπεται έτσι σε αφήγηση για την προαγωγή της αρετής, για τη νίκη των ενάρετων επί των φαύλων. Συχνά αυτό μετασχηματίζεται σε αφήγημα όπου οι νικητές αποδεικνύουν ότι είναι καλοί και ενάρετοι δια της νίκης. 

Εάν η ιστορία συνιστά την εκδίπλωση ενός ηθικού στόχου στον χρόνο, τότε όσοι διεκδικούν αυτό τον στόχο αποτελούν, με βάση το γεγονός αυτό, τους εκλεκτούς φορείς της ιστορίας. Και παρακάτω επισημαίνει: Μετατρέποντας τα ονόματα σε πράγματα δημιουργούμε παραπλανητικά μοντέλα της πραγματικότητας.

Η ιστορία ονοματίζει, κάνοντας τον κόσμο και τα πράγματα να υπάρχουν ως συμπαγή σύνολα, που εξυπηρετούν έναν νοητό σκοπό. Ένα κράτος είναι υπαρκτό, επειδή ονοματίστηκε ως τέτοιο, επειδή αναπτύχθηκαν οι θεωρητικοί όροι της ύπαρξής του. Ένα έθνος είναι ενιαίο και συμπαγές, αφ’ ότου πήρε σχήμα στη δυτική αφήγηση ως τέτοιο. Και σε κάθε περίπτωση, το καλό, το ενάρετο, το δίκαιο απέκτησε συγκεκριμένα στοιχεία και συγκεκριμένη μορφή. Αυτή η παρατήρηση φωτίζει καλύτερα κι όσους δεν μπήκαν στο παιγνίδι της Ιστορίας, δεν ανέπτυξαν επιστημονικές μεθόδους, για να διατηρήσουν τη μνήμη ως μαρμάρινο μαυσωλείο των ηρωικών κι ενάρετων προγόνων.

Πώς διαμορφώνεται σήμερα η Ιστορία;

Οι «λαοί χωρίς ιστορία», που επέλεξαν έναν άλλο τρόπο ζωής, που διαποτίστηκαν από πνευματικές αναζητήσεις σε άλλα μονοπάτια, πολύ πιο ρευστά και αλληλεπιδρώντα με το φυσικό στοιχείο, δεν ένιωσαν την ανάγκη να παγιώσουν ένα παρελθόν με βάση πρότυπα, έσβησαν ως ανίσχυροι, ως μη επαρκείς να ζήσουν στο Νέο Κόσμο.

Δεν είναι τυχαίο, ότι οι πιο βίαια ρημαγμένες αποικίες ονομάστηκαν Νέος Κόσμος: ήταν η ευκαιρία να ξαναμοιραστεί το παιγνίδι σε καινούρια εδάφη, όπου δεν είχε φτάσει ακόμη η πολιτισμένη μπότα. Εκεί δοκιμάστηκαν τα πληρέστερα πολιτικά πειράματα, δόθηκαν οι σκληρότερες μάχες και αναδείχτηκε η απανθρωπιά στις πλέον ανατριχιαστικές της διαστάσεις. Οι απολίτιστοι έπρεπε να ευθυγραμμιστούν, ώστε να μη σταθούν εμπόδιο στη γεωγραφική και οικονομική εξάπλωση της οικονομικής μηχανής του αναδυόμενου καπιταλιστικού συστήματος.

Μαζί με τον καπιταλισμό άλλαζε κι η αντίληψη για τον κόσμο, μεταβαλλόταν κι η πνευματικότητά του, οι αναζητήσεις έγιναν πιο υλικές. Πριν την κυριαρχία του καπιταλισμού, που εξημέρωσε τα πάθη και λείανε τις γωνίες της αγριότητας, είτε κανείς ήταν ακραιφνής συντηρητικός είτε προοδευτικός, υπάκουε σε εσωτερικούς κανόνες τιμής, είχε προσωπικές αξίες, είχε κάποια «ιερά», που δε θα παραβίαζε ποτέ. Η απαξίωση κάθε αρχής, προκειμένου να επεκταθεί η μηχανή, με κάθε κόστος, έβγαλε τον άνθρωπο μέσα από τον άνθρωπο. Τον έκανε χωρίς αξία.

Ακόμη κι η Ιστορία έχει πάρει τις εφήμερες διαστάσεις που επικαλούνταν ο Orwell στο 1984. Δεν μιλάμε πια για παραποίηση του παρελθόντος, αλλά εδώ και καιρό για παραποίηση του παρόντος. Με τη συνειδητοποίηση ότι το παρελθόν στα χέρια ορισμένων έχει πολιτική αξία και είναι ισχυρό εξουσιαστικό όπλο πνευματικού ελέγχου, το παρόν έγινε πιο υποψιασμένο απέναντι στην υστεροφημία του. Αυτό-διαμορφώνεται, προκειμένου να υπηρετήσει ως παρελθόν μια μέλλουσα στιγμή. Ό,τι καταγράφεται σήμερα από επίσημες πηγές πληροφόρησης, ιδιαίτερα στα διαδικτυακά χρόνια είναι αυτομάτως φιλτραρισμένη πηγή της «αλήθειας». Απ’ τη μια έχουμε πρόσβαση σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη γη –κι όχι μόνο– κι απ’ την άλλη, ξέρουμε όσα πρέπει να γνωρίζουμε για αυτό το σημείο· ο φορέας της γνώσης έχει επιλέξει για μας αυτό που αξίζει να σημειώσουμε.

Παλιά φανταζόμασταν ό,τι δε βλέπαμε, τώρα βλέπουμε ό,τι φαντάστηκε κάποιος άλλος για μας: ένα ιδανικό τουριστικό προορισμό, έναν ειδυλλιακό παράδεισο, έναν φανατικό αντίπαλο, που απειλεί την ύπαρξή μας, έναν παράνομο ή έναν καταξιωμένο. Οι βασικές αξίες είναι ακαθόριστες, ορίζονται ανά πάσα στιγμή κατά πώς βολεύει. Εκείνο που συντηρεί κατά βάση μια επιλογή ζωής είναι εκείνο που εξυπηρετεί ένα συμφέρον. Βασικό κριτήριο του έξυπνου ανθρώπου, που βαδίζει στο πνεύμα της εποχής, είναι το συμφέρον. Αυτό κρίνει τις αποτελεσματικές επιλογές. Και συμφέρον είναι ό,τι διατηρεί τη συντήρηση ενός μαζικού τρόπου ζωής, ό,τι δεν μας ξεχωρίζει απ’ το σύνολο, ώστε να μας αναγκάσει να γίνουμε ο εαυτός μας.

Το σπάσιμο του ασφυκτικού κύκλου

Η διαφορετικότητα, είτε σε ατομικό επίπεδο είτε σε κοινωνικό, είναι, ως επί το πλείστον, μια έννοια-στίγμα. Η βεβαιότητα ότι αυτός ο κόσμος προς κάπου πηγαίνει, βασιζόμενη στα ίδια επιχειρήματα με την άποψη ότι η γη είναι επίπεδη, συμβάλλει στο να ξεχωρίσει το έτερο ως την ήρα απ’ το στάχυ.  

Ό,τι παρωδεί και σαμποτάρει την ομοιομορφία, ό,τι χαλά την ομοιότητα είναι ζιζάνιο που πρέπει να αφανιστεί απ’ την απέραντη μονοκαλλιέργεια του παγκόσμιου χωριού.

Το διαφορετικό δεν χωράει σε καμιά ιστορία αλλά, στην καλύτερη περίπτωση, αντιμετωπίζεται ως εξαίρεση, ως μεμονωμένο περιστατικό, έχοντας την τύχη που είχαν όλα τα διαφορετικά· να αφανιστεί αργά ή γρήγορα ή, το χειρότερο, να φανεί ως ακατανόητη γραφικότητα. Ωστόσο, τα παραμύθια των «κακών» παραλείπουν εντέχνως να αναφερθούν και στο δικό τους αφανισμό με τους ίδιους όρους. 

Ένας ισχυρός συνήθως χάνει, γιατί τον αντικατέστησαν άλλοι ισχυροί στις επικρατούσες αφηγήσεις. Οι νικητές είναι ατέλειωτοι στο γαϊτανάκι της εξουσίας· ωστόσο, πάντα αποκρύπτεται και συχνά ξεχνιέται –αυτός είναι κι ο στόχος- το γεγονός ότι οι νικητές θα είναι κι αυτοί ηττημένοι αργά ή γρήγορα, όχι έτσι απλώς γιατί κάποιος άλλος θα πάρει τη θέση τους, αλλά επειδή κι η ίδια η εξουσία δεν είναι άτρωτη.

Όσο κι αν αποδύεται τα ανθρώπινα στοιχεία της μέσα στην Ιστορία, όσο κι αν επιλέγει σύμβολα που τη θεοποιούν και την κάνουν να μοιάζει άχρονη κι άτρωτη, η εξουσία θεωρείται ανθρώπινη, όσο κι η Αναρχία. Αλλά η διαφορά της είναι πως, ενώ ξεκινάει απ’ τον άνθρωπο, η εξουσία έχει ως στόχο να απανθρωπίσει, ενώ η Αναρχία να θυμίσει ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και του αξίζει να ζει έτσι: για να νιώθει άνθρωπος όχι μόνο ανάμεσα σε ανθρώπους, αλλά και με σεβασμό μέσα στον κόσμο, χωρίς ν’ αποζητάει την επικράτηση επί του κόσμου.

Οι πολλαπλές αφηγήσεις, που δε συνέθλιβαν τον κόσμο, αγαπούσαν τη ζωή όπως γεννιόταν και τέλειωνε σε μια στιγμή σα θρυαλλίδα, δημιουργούσαν μια μνήμη ζώσα, που ανέπνεε από τον αγέρα, όπως κυλούσε ανάμεσα στα φυλλώματα κι όχι σα μια επιστήμη ανάμεσα στις συμπαγείς πολυκατοικίες, μέσα σε αμφιθέατρα και έγκυρες αναλύσεις. Οι πολλαπλές ιστορίες καθρεφτίζουν το σύμπαν, όπως στροβιλίζεται αέναα χωρίς να αναρωτιέται για το βάρος του κόσμου. Το βάρος αυτό δεν είναι μετρήσιμη μονάδα ούτε επιστημονικό μέγεθος· είναι η επιλογή να υπάρχεις σε έναν κόσμο που αποδέχτηκε τον εαυτό του.

σύντροφοι για την Αναρχική απελευθερωτική δράση

Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 147, Μάρτιος 2015

https://anarchypress.wordpress.com/2017/02/23/%ce%bf%ce%b9-%ce%ac%ce%bd%ce%b8%cf%81%cf%89%cf%80%ce%bf%ce%b9-%ce%bc%ce%b5-%cf%84%ce%b9%cf%82-%cf%80%ce%bf%ce%bb%ce%bb%ce%ad%cf%82-%ce%b1%cf%86%ce%b7%ce%b3%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf%82-%cf%84%ce%b1/