Τι ξέρουμε αλήθεια για τα Θεοφάνεια; Ήθη και έθιμα ανά την Ελλάδα

 

Χαρούμενα, θριαμβευτικά και ελπιδοφόρα, τα Θεοφάνεια ή Φώτα κλείνουν το Δωδεκαήμερο, που «άνοιξε» την παραμονή των Χριστουγέννων και καλούν τα καλικαντζαράκια να επιστρέψουν σπίτι τους. Τα Θεοφάνεια είναι μία μάλλον παραγνωρισμένη γιορτή για τις νεότερες γενιές. Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουν καν τα κάλαντα των Φώτων. Η γιορτή, όμως, είναι εξίσου σημαντική με τα Χριστούγεννα, ενώ τα ήθη και τα έθιμα ανά την Ελλάδα είναι πραγματικά πανηγυρικά και αξιοσημείωτα.


Τα Θεοφάνεια γιορτάζουμε την πρώτη  και μοναδική  εμφάνιση της Αγίας Τριάδας στη Γη. Όταν ο Ιησούς έγινε 30 ετών βαπτίστηκε στον Ιορδάνη Ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που ήταν έξι μήνες μεγαλύτερός του και ασκήτευε στην έρημο, κηρύσσοντας το βάπτισμα της μετανοίας. Τη στιγμή της Βάπτισης, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα, υπό μορφή περιστεράς, στον Ιησού και ταυτόχρονα ακούσθηκε φωνή εξ ουρανού που έλεγε: «Ούτος εστί ο Υιός του Θεού ο αγαπητός, δια του οποίου ευδόκησε ο Θεός να σώσει τους αμαρτωλούς». Το γεγονός αυτό έχουν καταγράψει οι τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές, ο Μάρκος, ο Ματθαίος και ο Λουκάς.

Κατά τα Θεοφάνεια λοιπόν, φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων βαπτίζονταν - και «φωτίζονταν» πνευματικά - οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Η αναζήτηση της καθάρσεως από τον άνθρωπο αντικατοπτρίζεται ακόμη και στις αρχαίες θρησκείες.

Καθ' όλη τη διάρκεια του τριημέρου των Φώτων (Αγιασμού, Θεοφανείων, Αγίου Ιωάννη) γιορτάζεται και μία υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό. Τα νερά θεωρούνται παντού αγιασμένα. Κανείς πια δεισιδαιμονικός φόβος από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα.

Το «πιάσιμο» του Σταυρού είναι το πιο ισχυρό έθιμο των Φώτων. Οι βουτυχτάδες, κυρίως νεαροί άνδρες, ατρόμητοι, βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό, να πάρουν την ευλογία του ιερέα και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Η κόντρα μεταξύ των βουτυχτάδων είναι τόσο έντονη, ώστε προπολεμικά στον Πειραιά είχει απαγορευθεί η ανέλκυση του Σταυρού έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους.

Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και τα εικονίσματα.

Αυτή τη μέρα ξεκινά και η αντίστροφη μέτρηση για τους καλικάντζαρους. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανείων, τα αερικά, τα παγανά, οι καλκάδες, οι γνωστοί σε όλους μας καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο με την αρχή του Δωδεκαήμερου, εγκαταλείπουν τις εγκόσμιες αταξίες τους και ξαναγυρίζουν στο αιώνιο έργο τους: να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.

Εάν βρεθείτε αυτή την περίοδο κοντά στη Δράμα, προετοιμαστείτε για μεγάλες συγκινήσεις. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης. Σωρεία εκδηλώσεων, δηλαδή, με βασικό στόχο να εξασφαλιστεί η καλοχρονία, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή.

Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη της Δράμας βρίσκεται το Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο, στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανίων, αναβιώνει το έθιμο των «αράπηδων». Έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική θρησκεία και πιο συγκεκριμένα στις διονυσιακές τελετές, ενώ έχει δεχτεί και χριστιανικές επιρροές. Το βράδυ των Φώτων, νεαρά παιδιά φορούν στη μέση τα τσάνια και γυρίζουν στους δρόμους του χωριού προμηνύοντας έτσι την έλευση των «αράπηδων», δηλαδή ανθρώπων ντυμένων με προβιές ζώων, με παραγεμισμένη ράχη από χόρτα και κρεμασμένα κουδούνια στην καμπούρα. Και στο κεφάλι φορούν τη λεγόμενη «μπαρμπούτα» από μαύρο τραγίσιο δέρμα.

Την επομένη, στη γιορτή του Άι-Γιάννη, μετά τον εκκλησιασμό, οι «αράπηδες», με έναν φουστανελοφόρο μπροστά, πηδώντας και κρατώντας ξύλινες μαχαίρες, μέσα στο πανδαιμόνιο του κρότου των κουδουνιών, περιέρχονται στην κωμόπολη για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Στην πλατεία, τελικά μονομαχούν δύο «αράπηδες» και ο ένας από αυτούς πέφτει νεκρός, συμβολίζοντας τον θάνατο του Διόνυσου από τους Τιτάνες, που σε λίγο ανασταίνεται από το Δία ή συμβολίζοντας την ζωή με το θάνατο και την ανάσταση. Το πανάρχαιο αυτό ειδωλολατρικό έθιμο, που δείχνει τη γνησιότητα της καταγωγής των ανθρώπων, διατηρείται χωρίς διακοπή από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι σήμερα, για λαογραφικούς και παραδοσιακούς κυρίως λόγους, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο της Νικήσιανης.

Στην Νέα Καρβάλη, ανατολικά της Καβάλας, κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανίων αναβιώνουν τα «σάγια», ένα έθιμο που τηρούνταν σε όλη την Καππαδοκία. Το έθιμο αναπαριστά μια τελετουργική πράξη με χορό και τραγούδι γύρω από αναμμένες πυρές.

Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανείων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό. Φορούν τρομακτικές μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα και περιφέρονται στους δρόμους κάνοντας εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια τους. Συνηθίζουν να ζητούν από τον κόσμο την ανταμοιβή τους, επειδή όπως συνηθίζουν να λένε είναι το αντίτιμο για να διώξουν τα κακά πνεύματα.

Το «γιάλα - γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα. Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, συγκεντρώνονται, γευματίζουν όλοι μαζί και έπειτα γυρνούν σε όλα τα σπίτια της περιοχής από σοκάκι σε σοκάκι, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδώντας το «γιάλα - γιάλα». Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν τις βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.

Στην Λευκάδα τηρείται το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.

Σε άλλα νησιά, όπως τη Λέσβο, την ώρα που πέφτουν στη θάλασσα οι βουτηχτάδες για να πιάσουν τον Σταυρό οι γυναίκες παίρνουν με μια νεροκολοκύθα νερό από 40... κύματα. Έπειτα, με βαμβάκι που βουτούν σ΄ αυτό καθαρίζουν τα εικονίσματα - χωρίς να μιλούν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας - και στη συνέχεια ρίχνουν το νερό σε μέρος «που δεν πατιέται» (σε χωνευτήρι εκκλησίας).

 

letsfamily