Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ δεν γεννήθηκε σε μια μέρα, ούτε προήλθε εκ του μηδενός

Η λέξη φιλοσοφία προέρχεται, ως γνωστόν, από το ρήμα φιλέω-ῶ (= αγαπώ) και το ουσιαστικό σοφία (= ευφυΐα, φρόνηση, φρονιμάδα, ορθή κρίση, μάθηση, παιδεία [για τον Όμηρο ο καλός τεχνίτης και ο ικανός ναυτικός είναι σοφοί!)].
Ο όρος φιλοσοφία δεν υπάρχει πριν τον 6ο π.Χ. αιώνα. Καθιερώνεται από τον λέξη-πλάστη Πυθαγόρα ο οποίος με την λέξη ερμηνεύει την προσπάθεια «της ανθρώπινης συνείδησης, που αν και ατελής και περιορισμένη, ωστόσο δεν παύει να αναζητά την Αλήθεια, σε δρόμους που βασίζονται στις δικές της δυνατότητες, χωρίς την υποστήριξη θεσμών, τελετουργιών και μυστηρίων».

Το φιλοσοφείν εκφράζει –ιδιαίτερα στον αρχαίο κόσμο– την αναζήτηση απαντήσεων σε ερωτήματα που αφορούν την γέννηση και την σύσταση του κόσμου (κοσμοθεωρία και κοσμοερμηνεία), και την σχέση και θέση του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν (ανθρωπολογική θεώρηση κ.ά.).

Ο ορισμός της φιλοσοφίας είναι δύσκολο να τεθεί, αφού ποικίλει ανάλογα με το εκάστοτε περιεχόμενο της θεωρητικής αναζήτησης και των διαφορετικών απόψεων και εννοιών των προτάσεων των φιλοσοφούντων. Ίσως, γι’ αυτόν τον λόγο ο Bertrand Russel αναφέρει ότι, γενικότερα, η «φιλοσοφία είναι μια δεξαμενή γνώσεων που ακόμα είναι ανέτοιμες προς εξειδικευμένη επιστημονική διαπραγμάτευση». Φιλοσοφία, λοιπόν, φαίνεται να είναι η διεργασία κατά την οποία θεμελιώδη ερωτήματα «που ξεπερνούν τις ανθρώπινες γνωστικές δυνατότητες», υποβάλλονται σε συστηματική διανοητική διερεύνηση.

Όταν τα ερωτήματα αναλυθούν, κυρίως δια της επαγωγικής μεθόδου, λάβουν λογικές εξηγήσεις και αποδειχθούν, προάγονται σε γνώσεις οι οποίες σύμφωνα με το περιεχόμενό τους δημιουργούν ανάλογη φιλοσοφική σχολή ή φιλοσοφικό ρεύμα. Ενίοτε, το φιλοσοφικό πνεύμα ασχολείται όχι μόνο με το νοητικό-θεωρητικό αλλά και με το πρακτικό πεδίο, διατυπώνοντας συγκεκριμένες προτάσεις οι οποίες στοχεύουν αφ’ ενός να διαφωτίσουν και να διαμορφώσουν τη σκέψη και τη θεώρηση των ανθρώπων σε σχέση με την εκάστοτε πραγματικότητα, και, αφ’ ετέρου, να υποδείξουν τρόπους με τους οποίους, παρεμβαίνοντας, θα την μετατρέψουν προς το καλύτερο.

Οι πρώτες φιλοσοφικές σχολές, από τον 6ο αι. π.Χ. έως και την κλασσική περίοδο, στον τότε γνωστό ελλαδικό χώρο ήταν η Ιωνική σχολή, η Ελεατική, η Ατομοκρατική, η Πυθαγόρεια, η Σοφιστική, η Κυνική, η Ηλειοερετρική, ο Πλατωνισμός, η Περιπατητική Σχολή του Αριστοτέλη κ.ά. Ρεύματα σκέψεων τα περισσότερα αλληλοεπηρεαζόμενα, αλλά και με διαφορές μεταξύ τους.

Ανατρέχοντας τον αρχαίο ελλαδικό χώρο από το 600 έως και το 350 π.Χ., περίπου, θα συναντήσουμε τις προτάσεις των φιλοσοφικών ρευμάτων, –οι οποίες «γονιμοποίησαν το μέλλον»–, και τους ημι-θρυλικούς προ-Σωκρατικούς μέχρι τους κλασικούς διανοητές και σοφούς της εποχής, να αντιμάχονται ή να ομονοούν, ο καθένας κραδαίνοντας το δικό του «πρωταρχικό» στοιχείο (ή στοιχεία) που εμπνεύσθηκε «ως απαρχή του παντός» ή ως «αληθινή ουσία των πραγμάτων»: Ο Θαλής διατείνεται ότι είναι το ύδωρ, ο Αναξίμανδρος το απροσδιόριστο άπειρο, ο Αναξαγόρας το πνεύμα, ο Πυθαγόρας υποστηρίζει ότι οι «αρχές των αριθμών είναι και αρχές όλων των όντων»· ο Ηράκλειτος θεωρεί το πυρ ως αρχική ουσία και ότι «τα πάντα μεταβάλλονται διαρκώς»· επίσης υπογραμμίζει την «αρμονία των αντιθέτων» και συμπεραίνει ότι «από τα πράγματα που διαφέρουν προέρχεται ο ωραιότερος συντονισμός»· ο γνωστός μας Παρμενίδης, «ο πατέρας της φιλοσοφίας» διατείνεται ότι «υπάρχει το Ον (ομοιογενές, πλήρες, επαρκές, σφαιρικό) το οποίο γίνεται κατανοητό μόνο στην σκέψη ενώ, αντίθετα, το μηδέν δεν υπάρχει»· ο Αντισθένης και Διογένης (Κυνικοί) για τους οποίους ο σωστός τρόπος διαβίωσης είναι η αδιαφορία για το χρήμα και η ζωή στη φύση· ο Πλάτων ο οποίος, μεταξύ άλλων, δίδαξε ότι «στον νοητό κόσμο βρίσκονται οι Ιδέες των πραγμάτων. Αυτές οι ιδέες είναι τα αληθινά αντικείμενα ‘‘τα όντως όντα’’, ενώ τα αντικείμενα του αισθητού (υλικού) κόσμου είναι τα είδωλα των Ιδεών. Άρα, οι άνθρωποι που θεωρούν τα υλικά όντα ως πραγματικές υπάρξεις, που υποτίθεται πως παρέχουν τη γνώση της αλήθειας, βρίσκονται σε μεγάλη πλάνη» και, επίσης, ότι «η ψυχή, μετά τον θάνατον του σώματος, μένει αναλλοίωτη και άφθαρτη», ο μαθητής του, Αριστοτέλης που ισχυρίζεται ότι «η ουσία των πραγμάτων δεν βρίσκεται σε ένα ξεχωριστό κόσμο ιδεών» και, γι’ αυτό, προήγαγε τις εμπειρικές έρευνες στη φύση, την κοινωνία, την πολιτική, τη λογική … κ.ά.

Η επίδραση της ανατολικής κουλτούρας, στη φιλοσοφία

«Τί να πει κανείς για τον Πυθαγόρα,
τί για τον Πλάτωνα ή τον Δημόκριτο; Εξ αιτίας του πόθου τους για μάθηση
βλέπουμε ότι διέτρεξαν
τις πιο μακρυνές χώρες».
(Κικέρων, De Fin. 5.50)

«Εμείς, οι Δυτικοί, πήγαμε στην Ανατολή αναζητώντας αγορές –διεξόδους για τα προϊόντα της μηχανιστικής μας δύναμης– και πρέπει να επιστρέψουμε στον κόσμο μας μαγνητισμένοι από τις υποκειμενικές ενέργειες της Ανατολής και με επίγνωση αυτού του γεγονότος. Η επιθετική μας εμπορική διείσδυση στις χώρες και στους λαούς της Ανατολής είχε σαν τελικό αποτέλεσμα να προσκομίσει στη Δύση τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και τις τέχνες της Ανατολής, σαν απροσδόκητα μερίσματα. Μπορούμε, αν το διαλέξουμε, να χρησιμοποιήσουμε το τεράστιο κληροδότημα της Ανατολικής κουλτούρας […].

Η βασική μας ελπίδα επιβίωσης σ’ αυτό τον έντονα πολωμένο κόσμο βρίσκεται σε μια θαυμάσια προσπάθεια για να συντεθούν οι δύο κουλτούρες όσο ακόμη είναι καιρός. Αν η Ανατολή μας αρνηθεί αυτή τη φορά και αποφασίσει να μας αντιμετωπίσει απλώς στο έδαφός μας, τότε αυτό θα μπορούσε να γράψει το τέλος της ιστορίας για όλους μας, στην Ανατολή και τη Δύση» (Αλίκη Μπέηλη, Εκπαίδευση στη νέα εποχή, εκδ. Κέδρος).



Ιωνία – 6ος αι. π.Χ. Η Μίλητος είναι η πλουσιότερη από τις δώδεκα Ιωνικές πόλεις της Μικράς Ασίας και μεγάλο εμπορικό κέντρο αφού λόγω της προνομιακής θέσης της αποτελεί την πύλη της Ανατολής προς την Δύση. Στη Μέση και Άπω Ανατολή, υπάρχουν λαοί, (… «βάρβαροι» κατά τα άλλα) που έχουν, ήδη, αναπτύξει (πριν 2000 και 3000 χρόνια) σημαντική, υψηλού επιπέδου, κουλτούρα. Οι Σουμέριοι, οι Αιγύπτιοι, οι Ινδοί, οι Βαβυλώνιοι, οι Φοίνικες, οι Πέρσες, εξελιγμένοι και με επιτεύγματα στα μαθηματικά και ειδικά στην γεωμετρία, στις τέχνες, την ναυτιλία και ναυπηγική, στην αστρονομία και αστρολογία, στην ιατρική, στην αρχιτεκτονική, γλυπτική ενώ συγχρόνως αναπτύσσουν ισχυρά φιλοσοφικά ρεύματα ανάμικτα με θρησκευτικές δοξασίες.

Οι Μιλήσιοι (και γενικότερα οι Ίωνες) έμποροι εγκαθιδρύουν ειρηνικά ή με τη βία αποικίες ως εμπορικά κέντρα σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο διευκολύνοντας τα ταξίδια…

Ταξιδεύουν, οι διανοητές της εποχής (Θαλής, Εμπεδοκλής, Παρμενίδης, Σόλων ο Αθηναίος, ο ιστορικός Ηρόδοτος, ο Πυθαγόρας, ο Πλάτων κ.ά) ελκυόμενοι από τις σημαντικές γνώσεις της ανατολής… Ταξιδεύουν και ανακαλύπτουν την γεωμετρία της Αιγύπτου, την αστρονομία στα αρχαία αστεροσκοπεία της Βαβυλώνας, φθάνουν ως τους σοφούς βραχμάνους της Ινδίας.

Ταξιδεύουν στις χώρες της Ανατολής και πληροφορούνται, πληροφορούνται και στοχάζονται και μέσω του στοχασμού έρχεται η κατανόηση και η γνώση… Με αυτόν τον τρόπο, η ανατολική σκέψη μεταλαμπαδεύεται στον ελλαδικό χώρο, συγχωνεύεται, και εξελίσσεται μέσω της λογικής σύλληψης των διανοητών, που κατοικούν στο πιο ανατολικό σημείο του δυτικού κόσμου. Αυτήν την εποχή πρωταρχίζει η μετάβαση από «τον Μύθο στον Λόγο».

Μαθαίνουν να ελέγχουν, να υπολογίζουν, να μελετούν και, συγχρόνως, προσπαθούν να δώσουν λογικές εξηγήσεις σε γεγονότα (φυσικά φαινόμενα και νόμους) που έως τότε τα θεωρούσαν ως «έργα θεών και υπερφυσικών ηρώων»· η μαγεία, οι μυθικές κοσμογονίες, η τελετουργία, υποχωρούν αργά και δίνουν τη θέση τους στην αμφισβήτηση, την έρευνα και τη λογική. «Ποια είναι η «αρχή» και ποια τα «αίτια» των όντων; – Ποιο είναι το πρωταρχικό στοιχείο;».… είναι τα ερωτήματα που απασχολούν τους πρώτους φυσικούς φιλοσόφους…

«[…] Τα σταυροδρόμια του εμπορίου είναι ο τόπος της συναντήσεως των ιδεών και το πεδίον της τριβής των αντιθέτων συνηθειών και πεποιθήσεων. Αι διαφοραί γεννούν σύγκρουση, σύγκριση και σκέψη. Αι προσλήψεις αλληλοεξουδετερούνται και αρχίζει να λειτουργεί η λογική […] Εδώ εις την Μίλητον, όπως βραδύτερον και εις τας Αθήνας, υπήρχαν άνθρωποι από εκατόν διασκορπισμένας πολιτείας. Ήταν πνευματικώς δραστήριοι, λόγω του ανταγωνιστικού εμπορίου […] η ελευθερία της σκέψεως ήτο ανεκτή […] Δεν υπήρχεν ισχυρός κλήρος και κανέν αρχαίον και εμπνευσμένον κείμενον δεν περιώριζε την σκέψιν των ανθρώπων. […] Εδώ η σκέψις έγινε λαϊκή και αναζήτησε λογικάς και συνεπείς απαντήσεις εις τα προβλήματα του κόσμου και του ανθρώπου. Μολαταύτα, η γεννηθείσα φιλοσοφική σκέψις είχε τας ρίζας της εις τους προγόνους. Η παλαιά σοφία των Αιγυπτίων ιερέων και των Περσών μάγων, ίσως ακόμη και των Ινδών προφητών, η ιερατική επιστήμη των Χαλδαίων, η ποιητικώς προσωποποιημένη κοσμογονία του Ησιόδου, ανεμείχθησαν με τον ρεαλισμόν των Φοινίκων και Ελλήνων εμπόρων και παρήγαγον την Ιωνικήν Φιλοσοφίαν»
(Will Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, τ. Β΄).

Το ηλιοκεντρικό σύστημα

Οι έντονες επιδράσεις, που ασκούν, στην τέχνη, τη λογοτεχνία, τις κάθε είδους έρευνες και επιστήμες, στην φιλοσοφία και γενικά στη σκέψη των διανοητών του ελλαδικού χώρου, οι γνώσεις της Ανατολής, είναι αναμφισβήτητες. Βέβαια, πρέπει να τονιστεί ότι αυτές οι επιδράσεις αφομοιώθηκαν και η σύνθεση που ακολουθεί, οδηγεί στην εξαιρετική άνθηση που συναντάμε τον 5ο και τον 4ο αιώνα. Ας πάρουμε ένα θέμα στην τύχη (επί παραδείγματι την αστρονομία) και ας παρακολουθήσουμε: Ποιός ανέπτυξε τη θεωρία της σφαιρικότητας, του ηλιοκεντρικού συστήματος κ.λπ. και τι σχέση έχει με την έρευνα και την γνώση των αρχαίων ανατολικών λαών;

Οι Σουμέριοι στη Μεσοποταμία, (αργότερα και οι Βαβυλώνιοι, οι Αιγύπτιοι κ.ά.) γνωρίζουν, ήδη, από το 2.550 π.Χ. το ηλιοκεντρικό σύστημα –την ύπαρξη πέντε αστέρων που κινούνται γύρω από τον Ήλιο–, χωρίζουν την ώρα σε λεπτά και σχεδιάζουν ημερολόγια με μεγάλη ακρίβεια που συγκλίνουν με τα σημερινά. Επίσης, στις Βέντα (2.000-2.500 π.Χ.) βρίσκουμε ότι οι Ινδουϊστές μελετητές είναι εξοικειωμένοι με τη σφαιρικότητα του πλανήτη Γη και αναγνωρίζουν το Ηλιοκεντρικό σύστημα. Το γεγονός αποδεικνύεται στη Ρινγ-Βέντα[1] από τη φράση: «[…] ο ήλιος ούτε ανατέλει ούτε δύει ποτέ. Οι άνθρωποι σκέπτονται ότι ο ήλιος δύει αλλά δεν είναι έτσι. Διότι έχοντας φτάσει στο τέλος της ημέρας, παράγει δύο αντίθετα αποτελέσματα. Τη νύχτα για όσα βρίσκονται από κάτω και την ημέρα για όσα βρίσκονται από την άλλη πλευρά. Στην πραγματικότητα ο ήλιος δεν δύει ποτέ…» (Aitareya Brahmana, βιβλίο ΙΙΙ, κεφ. V., 44).

Στον ελλαδικό χώρο το 500 π.Χ. ο Πυθαγόρας, από τη σχολή του στον Κρότωνα της Ιταλίας αναφέρεται στην σφαιρικότητα της Γης και την αρμονική μουσικότητα των πλανητών: «εστίν ουν η ουσία των πραγμάτων αρμονία και αριθμός σφαιρών στρεφομένων». (Πρόσφατα επαληθεύτηκε από τη NASA η θεωρία του Πυθαγόρα του Σάμιου ότι οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος παράγουν μουσική!).

Ας σημειωθεί, όμως, ότι ο Πυθαγόρας ο Σάμιος (569-475 π.X.), μαθητής των φιλοσόφων Θαλή, Φερεκύδη και Ερμοδάμαντα, συλλέγει, ταξιδεύοντας, σπάνιες γνώσεις, οι οποίες θα αποτελέσουν έμπνευση για το μεγάλο φιλοσοφικό του έργο. Ταξιδεύει, λοιπόν, στην Αίγυπτο όπου γίνεται δεκτός από τους ιερείς της Μέμφιδος και της Ηλιούπολης. Μαθητεύει στα ιερά τους και μετά 20 χρόνια μεταφέρεται αιχμάλωτος στην Βαβυλώνα όπου συναναστρέφεται με Πέρσες και Χαλδαίους σοφούς. Μετά 12 χρόνια παραμονής στην Βαβυλώνα, ξεκινά ένα ακόμα ταξίδι διασχίζοντας όλη την Εγγύς Ανατολή, μέχρι κάτω στον ποταμό Γάγγη, όπου συναντά τους γυμνοσοφιστές της Ινδίας.

Ο επηρεασμός του Πυθαγόρα από την Ανατολική σκέψη και οι γνώσεις που προσκομίζει από εκεί, είναι προφανής. Επιστρέφει, τέλος, και ιδρύοντας σχολή στην Ιταλία, συμβάλλει, αυτός και οι μαθητές του, στην προώθηση της διανόησης και στην διαμόρφωση των διάφορων κλάδων της φιλοσοφίας.

Λίγο αργότερα ο Φιλόλαος (470-385 π.Χ.), μαθητής της Πυθαγορείου Σχολής του Κρότωνα, υποστηρίζει ότι η γη κινείται· δεν βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου αλλά περιφέρεται γύρω από το «Κεντρικό Πυρ» μαζί με άλλους πλανήτες.

Ο Πλάτων (428-348 π.Χ.) περιγράφει μία ομαλή, αρμονική, κυκλική κίνηση των ουρανίων σωμάτων γύρω από μία κεντρική εστία. Επίσης ο Ηρακλείδης από τον Πόντο (388-310 π.Χ.) φιλόσοφος και αστρονόμος (μαθητής του Πλάτωνα) υποστηρίζει ότι μαζί με τη Γη περιστρέφονται ο Ερμής και η Αφροδίτη και ότι η Γη περιστρέφεται, επίσης, γύρω από τον άξονά της.

Τέλος, ο Αρίσταρχος (320-230 π.Χ), από τη Σάμο (με δάσκαλό του τον Στράτωνα από τη Λάμψακο – Λυκειάρχη του παραρτήματος της σχολής του Αριστοτέλη στην Αλεξάνδρεια) φαίνεται ότι δεν είναι ο πρώτος που ανακαλύπτει το ηλιοκεντρικό σύστημα, αλλά ο πρώτος που τολμά να μιλήσει γι’ αυτό και μάλιστα διώκεται γι’ αυτήν του την τόλμη.

Απόσπασμα από τη θεωρία του για το πλανητικό μας σύστημα διασώθηκε στο έργο «Ψαμμίτης» ή «Άμμου Καταμέτρηση», του Αρχιμήδη του Συρακούσιου (287 – 212 π.Χ): «[…] Αλλά ο Αρίσταρχος έγραψε ένα βιβλίο, που περιέχει ορισμένες προτάσεις, από τις οποίες συμπεραίνεται ότι ο πραγματικός κόσμος είναι πολύ μεγαλύτερος. Πιστεύεται ότι οι απλανείς αστέρες και ο Ήλιος είναι ακίνητοι, ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο σε κυκλική τροχιά, που στο κέντρο της βρίσκεται ο Ήλιος».

Συμπερασματικά, οι φιλόσοφοι αυτοί συνέλεξαν, καλλιέργησαν, συνέθεσαν και ε­ξέ­λιξαν την αρχαία ανατολική σοφία, προ­ετοιμάζοντάς την, έτσι ώστε να διαχυ­θεί προς την Δύση. Ο Αλέξανδρος με την καθυπόταξη και την απογύμνωση του ελλαδικού χώρου, μετατρέποντας τους πληθυσμούς σε εκστρατευτικό σώμα για τις αλαζονικές επιθετικές κτήσεις του, και εγκαθιδρύοντας μονοκρατορία στη σκέψη και τη ζωή (ακολουθώντας την λογική του διδασκάλου του), επέφερε αναστροφή αυτής της πορείας.

«Με την μελέτη και την αναγνώρισιν του ρόλου της Εγγύς Ανατολής εις τον πολιτισμόν δεν κάμνομεν τίποτε άλλο, παρά να εξοφλούμεν ένα παλαιόν χρέος προς τους αληθείς ιδρυτάς του ευρωπαϊκού και του αμερικανικού πολιτισμού…» (Will Durant, Παγκόσμ. Ιστορία του Πολιτισμού, τ. A΄).

Αναρχία και Ζωή

[1]. Η Ριγκ Βέντα είναι ένα από τα σπουδαιότερα κλασσικά ινδικά κείμενα. Μεταγενέστερα κείμενα, όπως η Ουπανισάντ, καθώς και οι φι­λοσο­φι­κές σχολές π.χ. Γιόγκα και Βεντάντα, εμπνέονται από αυτήν την αρχαία γραφή της Ινδίας.

Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 163, Σεπτέμβριος 2016

https://anarchypress.wordpress.com/2017/12/11/%ce%b7-%cf%86%ce%b9%ce%bb%ce%bf%cf%83%ce%bf%cf%86%ce%b9%ce%b1-%ce%b4%ce%b5%ce%bd-%ce%b3%ce%b5%ce%bd%ce%bd%ce%ae%ce%b8%ce%b7%ce%ba%ce%b5-%cf%83%ce%b5-%ce%bc%ce%b9%ce%b1-%ce%bc%ce%ad%cf%81%ce%b1-%ce%bf/